Intervistë me Damjan Kokalevski
Damjan Kokalevski është arkitekt dhe kurator. Ai punon në Muzeun e Arkitekturës në Munih (Architekturmuseum der TUM), ku themeloi një arkiv digjital dhe punon mbi tema të lidhura me infrastrukturën digjitale të para përmes prizmit të drejtësisë sociale, demokratizimit të njohurive, burimeve dhe aksesit.
Ka lindur dhe është rritur në Shkup, ndërsa është shkolluar dhe ka punuar në Vjenë, Tokio dhe Cyrih. Disertacionin e doktoratës e ka kryer në ETH Cyrih në vitin 2018. Me titull (“Performing the Archive: Skopje. From the Ruins of the City of the Future”). ai trajton mungesën dhe neglizhencën e materialeve arkivore nga rindërtimi i Shkupit pas tërmetit.
Së bashku me Milan Dinevski dhe Ana K. Brodersen, ata themeluan Protocolektivin, qendër kërkimore të dizajnit dhe mediumeve me seli në Lubjanë, e cila i vë në dyshim pozicionet e pushtetit përmes krijimit të kritikave narrative hapësinore, sociale dhe politike.
Nikola Shindre: “Damjan Kokalevski është studiues-shkencëtar në Muzeun e Arkitekturës së Mynihut. Për publikun maqedonas dhe evropian është i njohur si arkitekt, studiues dhe kurator në fushën e arkivimit digjital të krijimtarisë kolektive – arkitekturës.
Në radhë të parë, çfarë është ajo që shënon veprimtaria arkivo-muzetare për arkitekturën? Çfarë është e rëndësishme të dihet kur flitet për ruajtjen e kësaj trashëgimie?
Damjan Kokalevski: Gjëja e parë dhe më e rëndësishme është të theksohet se arkivat nuk janë depo informacioni neutrale dhe “të vdekura”. Përkundrazi, ato janë vende aktive që janë në lëvizje të vazhdueshme dhe ku riinterpretimi i vazhdueshëm përmes veprimtarisë kërkimore dhe kuratoriale është imperativ. Nga ky këndvështrim, është e qartë se interpretimi i vazhdueshëm e i përsëritur ka një rëndësi të veçantë për të kuptuarit e historisë, por edhe për vështrimin drejt së ardhmes. Veprimtaria muzeale në këtë kontekst është vetëm një aspekt që lejon të ndërtohen rrëfime të reja dhe koncepte kuratoriale-ekspozitash që i bëjnë këto materiale të lexueshme, të kuptueshme, por edhe bashkëpunuese, pra i bëjnë të disponueshme për inspektim për publikun e gjerë, që për mua është rëndësia më e madhe.. Nga përvoja ime duke punuar me arkivat arkitekturore mund të theksoj disa aspekte. Së pari, arkitektura nuk është vetëm objekti i ndërtuar, por edhe një proces politiko-social-ekonomik që qëndron në sfond dhe është i padukshëm, pra i palexueshëm, pa qasje historike. Pikërisht kjo ide, si të bëhen të dukshme proceset e padukshme, është një nga sfidat më të mëdha kur punohet me arkivat arkitekturore. Për të kuptuar një objekt, një lagje apo një qytet dhe për të krijuar një marrëdhënie me ta si qytetarë, është i nevojshëm një “lexim” arkivor i hapësirës. Kjo do të thotë gjithashtu se arkivat mund të shihen si një mjet për formimin e një kulture. Nëse arkivat janë joaktive dhe të padisponueshme, atëherë ato janë të padobishme. Do të thotë gjithashtu se arkivat bëjnë të mundur konceptimin e argumenteve, pra “deklaratat ose pretendimet” që ndërtohen. Kush ka të drejtë të ndërtojë një deklaratë?, Kush ka të drejtë të lexojë arkivat?, Kush ka akses në historinë e tyre? janë pyetje që duhet të na drejtojnë në veprimtarinë kuratoriale. Një pyetje themelore kur punoni me arkivat është: A lexohen arkivat gjithmonë në favor të “fituesve”?, një koncept që vjen nga historizmi, apo lexohen nga materializmi historik, të cilin e shkakton vetë “fitorja” si koncept.
Nga ky aspekt, gjithmonë i referohem Allan Sekullës, i cili na mëson se: “Arkivat duhen lexuar nga poshtë, nga pozicioni i solidaritetit me ata që shpërngulen, deformohen, heshtin apo bëhen të padukshëm nga makineritë për fitim dhe progres. ” [1] ose Walter Benjamin i cili na mëson se: “Detyra jonë është të fshijmë historinë kundër kokrrave të saj”.
Arkivat arkitekturore janë thesare të vlefshme që japin kuptim të së tashmes dhe tregues të së ardhmes të mundshme duke lexuar të shkuarën. Nëse punojmë në mënyrë krijuese dhe të ndërgjegjshme dhe nga një pozicion solidariteti me bashkëqytetarët, arkivat mund të na çlirojnë nga argumentet që i marrim si të dhëna dhe të na lejojnë të bëjmë pyetje të rëndësishme për shoqërinë tonë: marrëdhëniet ekologjike, ekonomike dhe sociopolitike. Për shembull, nga një arkiv specifik i arkitekturës mund të lexojmë se çfarë marrëdhëniesh të fuqisë, kapitalit, materialitetit, pronësisë, përdorimit, qëndrueshmërisë ekonomike dhe materiale janë të pranishme dhe t’i vendosim më tej në një kontekst të ri tematik.
Nëse shikojmë transformimet e fundit të Shkupit, një gjë bëhet e qartë, ajo është teza e Zhak Derridës dhe Sonia Combe të cilët thonë se: “Nuk ka kontroll politik pa kontroll të arkivave dhe kujtesës. Demokratizimi efektiv mund të matet përmes një kriteri thelbësor: pjesëmarrjes dhe aksesit në arkiva, konstituimit dhe interpretimit të tyre”. (përkthim nga D. K.)[2] Vetëm përmes interpretimit dhe rivlerësimit të vazhdueshëm të arkivave, përmes punës aktive dhe bashkëpunuese me ta, mund të flitet për ruajtje adekuate të trashëgimisë kulturore dhe arkitekturore. Kjo është detyra jonë dhe përgjegjësia qytetare.
N. Sh. Polemikat se çfarë saktësisht është arkitektura vazhdojnë edhe sot, por le të pranojmë këndvështrimin se është një ndërthurje e teknikës dhe artit. Cila duhet të jetë marrëdhënia ndërmjet teknikisht të mirës dhe estetikisht të bukurës që diçka të jetë e vlefshme arkitekturisht?”
D. K. Unë do të bëja edhe një lidhje, ajo është se arkitektura është një shkrirje e teknikës dhe artit të konkretizuar në një kuadër politik, ekologjik dhe socio-ekonomik. Miti i autonomisë artistike të arkitekturës është thjesht një mit. Çdo rresht në një fletë letre të zbrazët, çdo mur dhe bedem i vizatuar dhe i ekzekutuar, çdo tullë e ngulitur është një deklaratë. Unë do të sfidoja tezën se arkitektura është një veprimtari neutrale dhe apolitike. Me të drejtë mund të perceptojmë se teknika dhe materialiteti janë një pjesë e majtë e estetikës, veçanërisht nëse mendojmë edhe për gjurmën e karbonit të arkitekturës në mjedis.
Vlerat arkitektonike janë të shumëanshme, për mua vlejnë vetëm kur realizojnë realitete të reja. Për shembull, është me vlerë arkitektonike të pyesim nëse duhet të presim gjithmonë një “investitor” që arkitektura të ekzistojë? A është e mundur të ndërtohet miqësore me mjedisin dhe të punohet së bashku me prodhuesit e materialeve për të kërkuar modele që nuk shfrytëzojnë burimet e planetit? A nevojiten kaq shumë qendra tregtare në një zonë të caktuar qyteti? Si do të ndërtonit shtëpi që janë ekonomikisht të përballueshme për qytetarët? Si do ta trajtonit diversitetin në hapësirë? Kush ka të drejtë të marrë pjesë dhe “zë” në arkitekturë? Kush ka fuqinë për të ndërtuar? A është arkitektura një simbol statusi apo një domosdoshmëri? Çfarë hapësirash nevojiten për të kontribuar në ndërtimin e një shoqërie gjithëpërfshirëse, solidare, aktive dhe demokratike? Të gjitha këto çështje janë vetëm një fragment i vogël dhe ato cenojnë vlerat arkitekturore dhe sfidojnë status quo-në aktuale.
N. Sh. Ndërtesat e vjetra krijojnë atë që quhet sublime në estetikë. Ne mund të mos e dimë se çfarë do të ruhet, por ne e dimë se çfarë është ruajtur. Cila është historia e luftës për të ruajtur ndërtesat që të gjithë i njohin sot?
D. K. Ndërtesat e ruajtura, mbi të gjitha, përfaqësojnë trashëgiminë e përbashkët kulturore. Kjo do të thotë që ne të gjithë kemi një zë dhe përgjegjësi për ta. Lista e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s sot numëron më shumë se 1150 hyrje, nga të cilat 900 janë kulturore dhe pjesa tjetër janë zona natyrore ose të përziera. Rreth 50 prej tyre renditen si të rrezikuar ose në rrezik shkatërrimi. Lufta për të mbrojtur historinë është e përditshme dhe gjithëpërfshirëse. Analizat dhe vlerësimet e ndërtesave dhe vendeve që do të shtoheshin në këtë listë bëhen çdo ditë. Vëmendje e veçantë i kushtohet rrezikut të shkatërrimit të trashëgimisë përmes konflikteve ushtarake, rregullimit të pamjaftueshëm dhe mandateve të paqarta legjislative. Por ajo që më shqetëson është pyetja: Si të mbrohet trashëgimia arkitekturore dhe kulturore nga e kaluara e afërt që përfshin ndërtesa moderne apo zona të tëra të qytetit? E shohim kudo në botë që trashëgimia moderne e shekullit të kaluar është në rrezik, por më së shumti për shkak të presionit për ta hequr atë dhe për të ndërtuar procese të reja dhe “fitimprurëse”, prona të paluajtshme dhe gentrifikimi. Në Shkup, pas tërmetit të vitit 1963, Çarshia e vjetër e Shkupit është hapësira e parë që u ruajt. Ishte rezultat i një diskutimi gjithëpërfshirës që u zhvillua në disa institucione të qytetit, veçanërisht në Institutin e atëhershëm të Urbanistikës dhe Arkitekturës, i cili u përball për herë të parë me një detyrë të tillë. Më pas, u krijua një ekip ekspertësh, të cilët bëjnë një analizë të detajuar të të gjithë lokalitetit dhe e dërgojnë atë për një dokument të mëtejshëm në bashkinë e qytetit. Ky është një sukses i madh i Shkupit me të cilin duhet të krenohemi, por sot ky lokalitet është në rrezik dhe nën presion të madh për transformim. Nevojitet një diskutim urgjent midis autoriteteve të qytetit, ekspertëve të arkitekturës, arkivistëve, kuratorëve dhe shoqatave civile për këtë temë.
N. Sh. Përveç ndërtesave kolosale, ka edhe ndërtesa të brishta që mbartin një histori në to. Por tregimi është një çështje e së tashmes. Si kuratorë, si i zgjidhni pikat nga e kaluara që do të tregojnë historinë e një vepre arkitekturore?
D. K. Tregimi i tregimeve, ose krijimi i narativave që janë të fuqishme dhe të gjalla, janë imperativ për mua. Për të qenë i qartë, nuk i referohem tregimit të trillimeve, por rrëfimeve të bazuara në një qasje forenzike ose një punë detektive që kërkon kërkime të studiuara dhe të detajuara. Një pjesë e disertacionit tim të doktoratës për Shkupin pas tërmetit, iu kushtua tregimit të bazuar në artefakte arkivore, por kjo është vetëm një pjesë e tregimit. Puna me studentë dhe hartimi i seminareve mbi këtë temë, mbledhja e historive gojore dhe intervistave me arkitektë dhe urbanistë, kërkimi në arkiva dhe literaturë private, janë vetëm disa nga metodat që përdor për të formuar një qasje kuratoriale dhe kërkimore. Kjo shkon në drejtim të kërkimeve etnologjike dhe antropologjike ku ne nuk punojmë nga një distancë e sigurt, por shkojmë në terren dhe punojmë në bashkëpunim kolegjial. Në një moment me disa kolegë kemi formuar një shoqatë të qytetarëve me qëllim të realizimit të projekteve që kanë të bëjnë me punën me arkivin e Shkupit pas tërmetit. Një projekt ishte ekspozita që realizova në Universitetin ETH në Cyrih, ku mora doktoraturën me titull “Performimi i arkivave Shkup. Nga rrënojat e qytetit të së ardhmes”. Ekspozita u konceptua si pjesë e doktoraturës me qëllim të hapjes së dialogut dhe prezantimit të një vepre në vazhdim, ku u diskutua për Shkupin përmes një ekspozite me studentë, profesorë, mysafirë nga Cyrihu, Shkupi e më gjerë. Unë i shoh ekspozitat si një metodë për të formuar platforma për diskutim, vende për testim dhe formësim të diskursit dhe mjete të dobishme për aktivizimin e opinionit publik.
N. Sh. Arkivat digjitale bëjnë të mundur të mbani mend atë që mund të mos i qëndrojë kohës. Megjithatë, arkivimi digjital përballet edhe me kritika për problemin e përzgjedhjes. Cilat janë qëndrimet tuaja për të ashtuquajturat përzgjedhje “e barabartë” e trashëgimisë kulturore arkitekturore?
D. K. Bollëku është një problem themelor në arkivimin digjital. Aktualisht po krijojmë arkivin e parë arkitektonik digjital në Muzeun e Arkitekturës të Universitetit Teknik të Munihut, ku çdo ditë merremi me ruajtjen e trashëgimisë arkitekturore të 30-40 viteve të fundit, kur puna e arkitektëve ka kaluar në domenin digjital. Shumica e arkitektëve të kësaj periudhe janë ende aktive, gjë që paraqet një sfidë të re. Si të përzgjidhet dhe ruhet trashëgimia kulturore që është ende në formim? Kjo hap gjithashtu një mundësi të re për të përfshirë arkitektët në krijimin e arkivave, gjë që nuk ndodh me arkivat tradicionale. Për këtë qëllim, ne organizojmë një sërë diskutimesh me arkitektët edhe para fillimit të arkivimit për të marrë njohuri të reja dhe për të bërë një përzgjedhje të parë. Sigurisht, kjo nuk është e barabartë, por bazuar në disponueshmërinë dhe dëshirën e arkitektëve për bashkëpunim. Për ne, kjo do të thotë të bëjmë vazhdimisht pyetje: Si, për kë, dhe në çfarë mënyre do ta formonim këtë arkiv?. Si pjesë e Universitetit, ne kemi një përgjegjësi parësore ndaj studentëve dhe studiuesve që do të punonin me këto materiale. Ne kemi gjithashtu diskutime për arkivimin dhe katalogimin etik dhe gjithëpërfshirës, ku përfshijmë kolegë dhe ekspertë nga fusha të ndryshme, duke përfshirë profesionistë të bazës së të dhënave dhe etnologë. Mendoj se një përgjigje e ekuilibruar për çështjen e barazisë është nevoja për një qasje ndërdisiplinore.
N. Sh. Ndonjëherë vepra origjinale nuk mund të ruhet plotësisht. Njerëzit e ndryshojnë atë me kalimin e kohës dhe me përdorimin. Si ndryshon një vepër arkitekturore nga origjinali në momentin kur u bë objekt arkivimi, dokumentimi?
D. K. Arkivat digjitale lejojnë që procesi të zhvillohet me shkathtësi dhe shpejtësi më të madhe. Gjithashtu, në arkivat digjitale është problematizuar koncepti “origjinal”, pra nuk është e qartë se çfarë është origjinale dhe çfarë është plagjiaturë kur ke variante të shumta të së njëjtës vepër arkitekturore. Arkitektura zhvillohet në korniza më të gjata kohore dhe rezultati nuk është kurrë përfundimtar. Kjo do të thotë se puna ndryshon në varësi të periudhës së projektimit, ndërtimit, përshtatjes etj. Teknologjitë e reja bëjnë të mundur realizimin e regjistrimeve të shumta nga periudha të ndryshme të një pune me kalimin e kohës. Këtë nuk e shoh si problem, por si mundësi për vlerësim të vazhdueshëm të materialeve arkivore. Kjo, natyrisht, kërkon një strukturë të qartë të proceseve të arkivimit dhe një problem është sigurisht inercia e arkivave, por edhe nevoja për burime të mëdha njerëzore dhe materiale që kjo të jetë e suksesshme. Çdo vepër arkitekturore është në ndryshim të vazhdueshëm dhe arkivat duhet të ndjekin këtë proces.
N. Sh. Heqja dorë sjell ndryshime në njeriun dhe njerëzimin. Ndonjëherë dikush duhet të heqë dorë nga një pjesë e trashëgimisë për një të nesërme më të mirë. Si të zgjidhni atë që mund, dhe çfarë nuk duhet të hiqni dorë në aspektin arkitekturor?
D. K. Kjo është një çështje e shkallës së demokracisë në një shoqëri. Ne duhet të luftojmë për të ardhmen e së shkuarës sonë, bazuar në gjithëpërfshirjen dhe transparencën. Trashëgimia duhet trajtuar me një vështrim të dyfishtë, përmes së kaluarës dhe së ardhmes. Një temë aktuale është rievoluimi i ndërtesave ekzistuese. A kemi nevojë për objekte të reja kur tashmë kemi një stok të madh objektesh të ndërtuara? Si mund t’i ruajmë, përshtatim dhe ripërdorim burimet arkitekturore që kemi tashmë? Cili është roli i trashëgimisë arkitekturore në të ardhmen? Një shembull konkret është trajtimi i arkitekturës tradicionale në qytetet dhe fshatrat e Maqedonisë, për shembull: Krushevë, Veles, Babino, Zheleznec apo Çuçer Sandevë, të cilat kanë një potencial të madh për zhvillim të balancuar që nuk është shfrytëzues, por ekologjik dhe gjithëpërfshirës. Aktualisht, së bashku me disa kolegë, po punojmë për një studim parësor të kësaj trashëgimie kulturore në një projekt ndërdisiplinor që propozon përdorimin dhe mirëmbajtjen e asaj që është tashmë këtu nga pikëpamja ekologjike dhe materiale. E kaluara është një pasqyrë e së tashmes, një thesar që flet për qytetërimin e sotëm dhe të ardhshëm që ne duam të ndërtojmë.
Lekturoi: E. M.
Përktheu E. M.
Më poshtë mund të shihni foto të disa ekspozitave dhe punimeve të Damjan Kokalevski
[1] Sekula, Allan. ‘Reading an Archive; Photography between Labour and Capital’. In The Photography Reader, edited by Liz Wells, Reprint. London: Routledge, 2010. „The archive has to be read from below, from a position of solidarity with those displaced, deformed, silenced or made invisible by the machineries of profit and progress.”
[2] Derrida, Jacques. Archive Fever: A Freudian Impression. University of Chicago Press, 1998. “There is no political power without control of the archive, if not of memory. Effective democratization can always be measured by this essential criterion: the participation in and the access to the archive, its constitution, and its interpretation.”
