Вовед на Лав Троцки:
Христо Матов, водачот на една од македонските револуционерни струи, започна: „Нашата Внатрешна македонска организација постои континуирано од 1893 година. Но, во првиот период, од 1893 до 1902 година, нашата организација остана на легална основа. Немојте да мислите дека користењето на легални средства значи дека истата работела во рамките на турските закони. Не. Членовите на нашата организација, интелектуалци и селани, останаа на своите вообичаени места и не прекинаа со своите вообичаени активности и не применуваа борбени методи на дејствување. Нивната активност ја нарекуваме легална во споредба со четниците. Четник е, во повеќето случаи, член на „легалната“ организација кој се компромитирал во очите на турските власти: раскинува со професијата, со семејството, а со пушка зад грб оди во планина. Но, четниците се појавија дури подоцна. Во 1903 година, како што се сеќавате, имавме масовно востание. По поразот на бунтовните селани, се развија четниците, чии активности го исполнуваат четиригодишниот период од 1904 до 1908 година. Под влијание на востанието и четниците, Турција беше принудена да започне финансиска реформа во Македонија, а Европа дојде до договорот во Ревал. Ова беше нашата огромна морална победа“.
Меѓународната дипломатија почна да не сфаќа сериозно. Но, тогаш избувна Младотурската револуција. Четниците престанаа со своите активности. Зошто? Многумина од македонските дејци веруваа дека турскиот устав ќе даде можност за легална и мирна борба за широки реформи во Македонија. Јас и моите најблиски пријатели не верувавме во ова. Но, другите веруваа. Веруваше Сандански. Веруваше Чернопеев. Повеќето четници се симнаа од планините.
Им реков тогаш на двајца од нашите команданти Петар Ацев и Петар Чаулев: „Вратете се во планините, држете го тоа што остана, држете ги пушките во раце“. Се качија, но веќе беше доцна, мораа да се вратат. Тогаш рековме: мораме барем да ја спасиме легалната организација. Но, нашата сила никогаш не беше во четничкото движење, туку во масовното организирање на селаните и донекаде и на градските жители. Четниците беа само мали борбени групи извлечени од масовната организација.
Многу брзо се појави незадоволство од Младотурците. Но, тогаш се случи контрареволуцијата на Абдул Хамид, а потоа, во април 1909 година, новата победа на Комитетот, со отворена поддршка на Македонците. Младотурците ни рекоа: „Чекајте, дајте ни време, ќе воведеме реформи во Македонија“. Останав скептичен. Но, мораше да се проба. Нашите богати граѓани не поддржуваа само под принуда; сега први се сретнаа со Mладотурците. Со нив отидоа многу наши интелектуалци. Многу револуционери веруваа дека преку нив е можен напредок. Направивме обид: почнавме да создаваме легални македонски клубови. Некои со полна доверба, ние со голем скептицизам. Да не го направевме ова, ќе отуѓевме широк опсег од населението. Целосно беше укинато четничкото движење. Од 1908 година до пролетта 1910 година во Македонија воопшто немаше четници. Командантите и четниците се приклучија на клубовите или едноставно се повлекоа чекајќи.
Но и во клубовите останавме верни на нашата програма. Богатите и умерените по секоја цена бараа помирување со Младотурците. Тие беа подготвени да направат екстремни отстапки. Не верувавме во практични достигнувања под младотурскиот режим и ја отфрливме политиката на компромис. Преку клубовите презентиравме програма за целосно самоуправување за Македонија. Наша главна грижа беше да го едуцираме народот да не им верува на Младотурците, да ги растераме илузиите, да ги револуционизираме Македонците. И така се случи. Барањето за автономија веднаш ги направи Младотурците непријателски настроени кон нас. Стана јасно дека е невозможен договор. Во тој случај и клубовите го загубија своето значење во нашите очи. Свикавме конгрес на делегатите од клубовите и одлучивме: легалната работа не дава ништо, Младотурскиот комитет не игнорира, бугарската влада не игнорира, населението е разочарано, ја распуштаме клупската организација, се враќаме на револуционерниот пат. Но, беше предоцна да се спаси нешто. Младотурскиот комитет, откако ја намириса нашата слабост, почна да не прогонува. Бевме принудени повторно да одиме во илегала. Народот, кој почна да верува во нашата законска работа, повторно беше разочаран. Пламенот на револуцијата повторно се разгоре. И повторно зедовме оружје.
Кога слушнавме дека Турците имаат намера да воведат закон за забрана на националните организации, решивме: нема да ги распуштаме клубовите, ќе ги натераме Младотурците сами да ги распуштат, добра поука за умерените! Верувавте во новиот режим, господа, еве ви ја легалната работа!
По 15-месечна пауза, се вративме на старата патека: почнавме да ги зајакнуваме селските организации и да ги обновуваме четниците. Ние веќе имавме развиени организациски форми во ерата пред Младотурската револуција. Ние повторно ја изградивме нашата структура според овој модел. Во селата и градовите беа обновени комитетите, и избрани, колку беше тоа можно, од најдобрите, најсигурни елементи на населението. Изборите се одржаа во договор со четниците. На некои места повторно беа формирани судски бироа и арбитражни комисии за да се решат разни недоразбирања и спорови меѓу самите Македонци. Пред 1908 година такви комисии постоеја во сите наши места. И тогаш во секое село имаше милиција: командант, заменик командант, 10-25 млади луѓе. Претходно сите наши милиции беа вооружени. Но, Младотурците, како што знаете, го разоружаа населението: на некои им ги одзедоа пушките, а други доброволно се откажаа од нив. Затоа имавме потешкотии со оружјето. Сепак, сè уште имаше области кои беа речиси целосно вооружени.
Сега за четниците. Во секоја каза (околија) имаше по 1-2-3 четници. Нормата за чета беше 5-10 души. Но, во последниве години, многу членови на нашата „легална“ организација се компромитираа со властите, некои избегаа во Бугарија, други им се придружија на четниците. Моравме да го прошириме составот на четниците. Четниците, се разбира, сите беа вооружени.
Интервју со Христо Матов:
Лав Троцки: Каква беше активноста на четниците пред војната?
Христо Матов: Откако го продолживме обновувањето на нашата борбена организација во 1910 година, си рековме: не треба да почнуваме од нула, како што направивме во 1893 година, зад нас имаме речиси 20 години искуство, првиот период на мирна работа, 1903 година востание, и четири години четничка дејност. Востанието ја принуди Турција да воведе финансиска реформа, што во принцип беше почеток на автономијата на Македонија. Четниците ја донесоа дипломатијата во Ревел. Сето ова е нашиот капитал. Затоа, не требаше да започнеме со почетна подготвителна работа. Потпирајќи се на нашето минато, веднаш можевме да започнеме со борбени акции. Но бидејќи не бевме подготвени за големи масовни настапи, решивме да започнеме со мали партизански чинови. Целта ни беше повторно да го привлечеме вниманието на Европа и Бугарија, да го потсетиме светот дека сè уште сме живи, дека ништо не е сменето. Непосредна задача беше да се предизвика нова дипломатска интервенција. Ќе потсетам на дел од четничките акции во ова време.
Во 1910 година, возот меѓу Куманово и Скопје беше разнесен; пругите беа уништени, вагоните превртени. Во исто време беа извршени уште 3-4 помали напади.
Во 1911 година во зима беше уништен воз кај Дојран; во Кичево крената во воздух зградата на Владата; во Солун, банката; во Велес станицата итн.
Во летото 1912 година, повторно започна серија напади. Помеѓу Велес и Скопје беа уништени 17 вагони; за да се врати сообраќајот, Турците мораа да изградат паралелна линија. Во Солун прво беше уништена австриската пошта, а потоа и трамвајското складиште. Во Крушево, зградата на Владата. И така натаму.
Бевме обвинети дека го предизвикавме масакрот во Штип и Кочани, кој наводно го дал последниот поттик на вистинската војна. Но, она што всушност се случи во Штип било вака: четник носел бомба поставена на одредено време до зградата на Владата, но се покажало дека зградата е затворена. Четникот не знаел како да го запре механизмот. Затоа ја однел бомбата во една турска продавница: „Измерете ми го овој пакет“, рекол: „Ќе одам да го земам моето магаре“. Загинаа три-четворица, продавницата е уништена. Така дојде до масакрот.
Лав Троцки: Дали е вистина дека македонското население последниве години стана непријателски настроено кон четниците?
Христо Матов: Не, тоа не е вистина. Сега имаме војна, картите се отворени, немам причина да ја разубавувам реалната ситуација. Со сигурност ви велам дека огромното мнозинство од населението ја поздрави обновата на четничкото движење. Како што ти кажав, 15 месеци немаше четници во „златниот“ период на турскиот устав. Почнавме да ги обновуваме претпазливо, плашејќи се од реакцијата на народот. И што се случи? Селаните почнаа да не прекоруваат: „Зошто се криете? Дали сме предавници?“ Четниците мораа да се откријат пред народот. Имаше и друга причина за ова. Во секое село има по 2-3 богаташи кои се плашат од револуционерните селани. Овие богати луѓе мораа насилно да бидат вклучени во организациите и да бидат обврзани со колективна одговорност. Тоа беше направено едноставно: четнички одред доаѓаше во куќата на богатиот и остануваше таму сакале или не.
Кога четничката чета ќе пристигне во некое село, ја пречекува локалната милиција и ја чува под водство на еден или двајца четници. Ако има турска потера, милицијата е должна да се бори заедно со четниците. Мислевме дека селаните можеби заборавиле како да ракуваат со оружје за време на мирниот период. Се испостави дека не. Постоеле неодамнешни случаи кога милиција од 5-6 луѓе успешно се борела против цела турска чета, се разбира, со помошта на четниците.
Тие велат дека селаните финансиски страдале од четниците. Турците ги палеле селата каде што било засолнето оружјето, а четниците наводно наметнувале големи парични казни за селаните за предавањето оружјето на Турците. Се разбира, постоеле и такви случаи. Но, не е точно дека четниците станаа товар за Македонците. Напротив, економските интереси ги принудија селаните да бараат четници по своите околии. Пред Младотурската револуција, благодарение на Организацијата, селаните станаа целосни сопственици на чифлиците, имотите на турските земјопоседници. Поради страв за својот живот, беговите побегнаа во градовите. Жетвата што селаните им ја даваа на беговите беше сè единственото нешто со кое што тие можеа да бидат задоволни. По донесувањето на Уставот и укинувањето на четниците, беговите, целосно свесни за нивните права, се вратија кај чифлиците и го вратија својот поредок. Во 1908 година, јас лично бев сведок на таков случај. Во селото Трубарево (Скопско) се вратил бег и живеел во раскош; за забава поканил музичари и Ромки со тамбура во селото и им наоѓал сместување кај неговите селани. „Додека имаше четници“, ми рекоа селаните, „бегот не се појави овде четири години; кога исчезнаа четниците, тој донесе Роми да останат со нас.“
Четниците ги принудуваа беговите да ги продаваат своите имоти, и тоа само на неговите селани, заплашувајќи ги другите заинтересирани. Под заштита на четниците, селаните понекогаш го откупувале скапиот данок, десетокот, за половина од сумата што претходно била наметната на нивното село. Собирачот на данок, на турски бегликчија, кој собирал посебен данок за ситниот добиток, наречен беглик, морал да го запише бројот на овците што му го кажувале самите селани.
За мнозинството селани, автономијата на Македонија беше апстрактен слоган. Економските придобивки и заштитата од самоволието на беговите и администрацијата беа она што им го нудеа четниците. Пред 1908 година, чифликсајбиите ги продавале чифлиците на Македонци. Откако дојдоа Младотурците и нивните муслимански доселеници од Босна, Херцеговина, Бугарија и други места, тие почнаа да ги продаваат своите имоти на младотурската влада.
Кога четниците се вратија во 1910 година, старата состојба во чифлиците беше повратена…
Лав Троцки: Која е улогата на четниците во актуелната војна?
Христо Матов: Поради разбирливи причини, на ова прашање можам да одговорам само општо. Ние дејствуваме заедно со бугарската армија, не само во нејзините интереси, туку и под водство на нејзините команданти.
Се разбира, не би било во најдобар интерес за каузата да се подигне востание на места далеку од воениот театар. Ова само би довело до масакри. Овде, милициите под водство на четниците се занимаваат единствено со нелегални субверзивни активности: сечење телеграфски жици, вадење шини итн.
На местата каде што се одвиваат воените операции, четниците се директно под команда на воените лидери. Тие имаат непроценлива важност во извидување, поединечни диверзантски акти и партизански операции. Кога беше објавена мобилизацијата, четниците меѓу бугарската граница и Кочани уништија два патни моста кои беа клучни за турската артилерија. Пред војната го урнаа мостот во Кресненската клисура кај Горна Џумаја. Командантот на бригадата од Кочани испрати четници во Штип да ја исечат бодликавата жица. Ваквите акции ги деморализираат поединечните турски гарнизони и одреди. Изолирани од нивниот штаб со еден удар, тие често се предаваат без борба. Намерата на четниците е да пресретнуваат турски конвои за снабдување и да бидат постојана закана за турскиот заден дел. На чело на македонските борбени единици се искусни војсководци како Ефрем Чучков, Крсто Б’лгаријата, Михаил Герџиков и други. Овие имиња ќе ги слушнете уште многу пати за време на војната.
Кон што се стремиме: македонска автономија или нејзино обединување со Бугарија? Ова е многу природно прашање. Да ме прашавте пред војната, немаше да се двоумам да ви одговорам. Но сега, кога се бориме во сојуз со Србија и Грција, го задржувам правото да не ти одговорам на последното прашање.
Дали е пожелна руска интервенција? Ми преставува тешкотија да одговорам и на ова прашање.
Заклучок на Лав Троцки:
Македонскиот револуционер, бомбаш, ми ја покажа својата друга страна: лице на дипломат. На прв поглед може да изгледа дека психологијата на четникот, кој се обидува да реши сложени политички проблеми со подметнување пеколни машини во владините згради, не може да има никакви допирни точки со психологијата на прилагодување кон дипломатските политики. Но, тоа воопшто не е така. Националните револуционери, за разлика од социјалистите, отсекогаш настојувале да ги комбинираат своите заговорнички дејствија со дејствијата на династиите или дипломатијата, своите или странските. Кога станува збор за територијално-државно самоопределување на една млада нација, нетрпеливиот карбонаризам честопати само ги привлекува, надополнува и забрзува бавните обиди на династичко-дипломатските сили и во првата прилика им ја пренесува политичката иницијатива. Ова се случи со Мацини и Гарибалди со класичниот пример на борбата за обединување на Италија. Стариот републиканец-карбонарист Џузепе Мацини, кој ги признавал само народот и Бог, бил принуден да се тргне настрана во решавачкиот момент за да остави простор на династијата Савој да се вметне меѓу народот и Бога. Како што унгарецот Кошут и италијанецот Мацини апелираа до народот и до европската дипломатија толку често, така оваа тактика им беше наметната и на револуционерите на малата и културно заостаната Македонија, стоејќи на раскрсницата на меѓународните интереси. Македонските револуционери и на врвот на успесите не можеа да се себеизмамат со мислата дека Македонија ќе се спаси сама. Врвот на нивните напори секогаш беше да го привлечат вниманието на европската дипломатија и на бугарската влада. Варварските аграрни односи и сличните методи на „владеење“ ги турнаа Македонците на патот на очајничките востанија и четничките движења. Целосната неможност да се реши судбината на Македонија со свои сили ги принуди емпириски да ги разберат желбите на големите и малите сили и да го изберат патот на најмал отпор. Во конзулатите и амбасадите, овие заговорници беа исто толку свои како и во планините, меѓу професионалните борци. Додека подготвуваа пеколна машина, тие однапред се ориентираа, и тоа сосема добро, на какво ехо ќе наидат меѓу „водечките“ европски сили.
А кој од дипломатските алхемичари ќе го претвори нивниот динамит во нова „македонска“ нота? Така се формира овој двоен тип македонски бомбаш и дипломат, комбинирајќи го заговорот со бирократската тајност.
Војната го растопува македонскиот револуционер во себеси. Го испраќа „анархистот“ Герџиков да пресекува телеграфски жици, а стариот заговорник Ѓорче Петров да раководи со комесаријат на Македонското ополчение. Каков и да е исходот од војната, таа во секој случај засекогаш ќе ги уништи психолошките предуслови на практиката и идеологијата на македонските четници. По овој колосален обид, исцрпувачки во напнатост и жртви, да се одврзат старите балкански јазли, никој не може да се намами по патот на поставување пеколни машини во македонските административни згради. Четниците конечно се надживееа себеси. Христо Матов и неговите пријатели претставуваат политичка раса во изумирање.
„Киевска мисл“ бр.293, 22.10.1912 г
Превод од руски јазик на македонски јазик, Стефан Илевски.
Parathënie nga Leon Trocki:
Hristo Matov, udhëheqësi i një prej rrymave revolucionare maqedonase, filloi: “Organizata jonë e brendshme maqedonase ekziston vazhdimisht që nga viti 1893. Por, në periudhën e parë, nga viti 1893 deri në vitin 1902, organizata jonë qëndroi në bazë ligjore. Mos mendoni se përdorimi i mjeteve ligjore do të thotë se ajo ka funksionuar në kuadër të ligjeve turke. Jo. Anëtarët e organizatës sonë, intelektualë dhe fshatarë, qëndruan në vendet e tyre të zakonshme, dhe nuk i ndërprenë aktivitetet e tyre të zakonshme dhe nuk zbatuan metoda luftarake të veprimit. Veprimtarinë e tyre e quajmë të ligjshme në krahasim me çetnikët. Një çetnik është në të shumtën e rasteve anëtar i një organizate “legale” që ka kompromentuar veten në sytë e autoriteteve turke: prish profesionin, familjen dhe shkon në mal me pushkë pas shpine. Por vetëm se çetnikët u shfaqën më vonë. Në vitin 1903, siç e mbani mend, kemi pasur një kryengritje masive. Pas disfatës së fshatarëve rebelë, u zhvilluan çetnikët, aktivitetet e të cilëve u shtrinë në periudhën katërvjeçare nga viti 1904 deri në vitin 1908. Nën ndikimin e kryengritjes dhe të çetnikëve, Turqia u detyrua të fillonte reformën financiare në Maqedoni, ndërsa Evropa erdhi deri në marrëveshje në Reval. Kjo ishte fitorja jonë e madhe morale.
Diplomacia ndërkombëtare ka filluar të na marrë seriozisht. Por më pas shpërtheu Revolucioni Xhonturk. Çetnikët e ndërprenë veprimtarinë e tyre. Pse? Shumë aktivistë maqedonas besonin se kushtetuta turke do të ofronte një mundësi për një luftë ligjore dhe paqësore për reforma të gjera në Maqedoni. Unë dhe miqtë e mi më të ngushtë nuk e besuam këtë. Por të tjerët besuan. Sandanski besonte. Çernopeev besonte. Shumica e çetnikëve zbritën nga malet.
Atëherë u thashë dy komandantëve tanë, Petar Acevit dhe Petar Çaulevit: “Kthehuni në male, kapuni për atë që ka mbetur, mbani pushkët në duart tuaja”. Ata u ngjitën lart, por tashmë ishte vonë, ata duhej të ktheheshin prapa. Pastaj thamë: duhet të paktën të shpëtojmë organizatën legale. Por forca jonë nuk ishte kurrë në lëvizjen çetnike, por në organizimin masiv të fshatarëve dhe deri diku edhe të banorëve të qytetit. Çetnikët ishin vetëm grupe të vogla luftarake të nxjerra nga organizata masive.
Shumë shpejt u shfaq pakënaqësia ndaj xhonturqve. Por më pas ndodhi kundërrevolucioni i Abdul Hamidit, dhe më pas, në prill 1909, fitorja e re e Komitetit, me mbështetjen e hapur të maqedonasve. Xhonturqit na thanë: “Prisni, na jepni kohë, do të bëjmë reforma në Maqedoni”. Kam mbetur skeptik. Por duhej provuar. Qytetarët tanë të pasur na mbështetën vetëm me detyrim; Tani ata takuan fillimisht xhonturqit. Me ta kanë shkuar edhe shumë intelektualë tanë. Shumë revolucionarë besonin se përparimi ishte i mundur nëpërmjet tyre. Ne bëmë një përpjekje: filluam të krijojmë klube legale maqedonase. Disa me besim të plotë, ne me skepticizëm të madh. Nëse nuk do ta kishim bërë këtë, do të kishim tjetërsuar një pjesë të gjerë të popullsisë. Lëvizja çetnike u shfuqizua plotësisht. Nga viti 1908 deri në pranverën e vitit 1910, në Maqedoni nuk kishte fare çetnik. Komandantët dhe çetnikët u bashkuan me klubet ose thjesht u tërhoqën duke pritur.
Por ne edhe në klube i qëndruam besnik programit tonë. Të pasurit dhe të moderuarit kërkuan me çdo kusht pajtimin me xhonturqit. Ata ishin të gatshëm të bënin lëshime ekstreme. Ne nuk besuam në arritjet praktike nën regjimin xhonturk dhe hodhëm poshtë politikën e kompromisit. Përmes klubeve kemi prezantuar një program për vetëqeverisje të plotë për Maqedoninë. Kujdesi ynë kryesor ishte të edukonim popullin që të mos u besonte xhonturqve, të largonte iluzionet, të revolucionarizonte maqedonasit. Dhe kështu ndodhi. Kërkesa për autonomi i bëri menjëherë xhonturqit armiqësorë ndaj nesh. U bë e qartë se një marrëveshje ishte e pamundur. Me atë rast edhe klubet e humbën kuptimin në sytë tanë. Mblodhëm një kongres të delegatëve të klubeve dhe vendosëm: puna juridike nuk jep asgjë, Komiteti xhonturk na shpërfill, qeveria bullgare na shpërfill, popullata është e zhgënjyer, po shpërndajmë organizatën e klubit, po kthehemi në rrugën revolucionare. Por ishte tepër vonë për të shpëtuar diçka. Komiteti xhonturk, pasi e ndjeu dobësinë tonë, filloi të na persekutonte. Ne u detyruam të shkonim përsëri në ilegalitet. Njerëzit, që kishin filluar të besonin në punën tonë ligjore, u zhgënjyen përsëri. Flakët e revolucionit janë rindezur. Dhe ne përsëri morëm armët.
Kur dëgjuam se turqit synonin të futnin një ligj që ndalonte organizatat kombëtare, vendosëm: nuk do t’i shpërndajmë klubet, do t’i detyrojmë xhonturqit vetë t’i shpërbëjnë, një mësim i mirë për të moderuarit! Besoni në regjimin e ri, zotërinj, ja ku është puna juaj e ligjshme!
Pas një pushimi prej 15 muajsh, u kthyem në rrugën e vjetër: filluam të forcojmë organizatat e fshatit dhe të rivendosim çetnikët. Ne tashmë kishim forma organizative të zhvilluara në epokën para Revolucionit Xhonturk. Ne rindërtuam strukturën tonë sipas këtij modeli. Në fshatra e qytete, komitetet u rinovuan dhe u zgjodhën, për aq sa ishte e mundur, nga elementët më të mirë e më të besueshëm të popullsisë. Zgjedhjet u mbajtën në marrëveshje me çetnikët. Në disa vende, zyrat gjyqësore dhe komisionet e arbitrazhit u rithemeluan për të zgjidhur keqkuptimet dhe mosmarrëveshjet e ndryshme midis vetë maqedonasve. Para vitit 1908, komisione të tilla ekzistonin në të gjitha vendet tona. Dhe pastaj në çdo fshat kishte një milici: një komandant, një zëvendëskomandant, 10-25 të rinj. Më parë, të gjithë milicët tanë ishin të armatosur. Por xhonturqit, siç e dini, e çarmatosën popullsinë: disa u hoqën nga pushkët, ndërsa të tjerët vullnetarisht i hoqën. Prandaj kemi pasur vështirësi me armët. Megjithatë, kishte ende zona që ishin pothuajse plotësisht të armatosura.
Tani për çetnikët. Në çdo kaza (rreth) kishte 1-2-3 çetnik. Norma për një çetë ishte 5-10 veta. Por vitet e fundit shumë anëtarë të organizatës sonë “legale” kanë bërë kompromis me autoritetet, disa kanë ikur në Bullgari, të tjerë janë bashkuar me çetnikët. Ne duhej ta zgjeronim përbërjen e çetnikëve. Çetnikët, natyrisht, ishin të gjithë të armatosur.
Intervistë me Hristo Matov:
Leon Trocki: Çfarë ishte veprimtaria e çetnikëve para luftës?
Hristo Matov: Pasi vazhduam ripërtëritjen e organizatës sonë luftarake në vitin 1910, thamë në vete: nuk duhet të fillojmë nga e para, siç bëmë në 1893, kemi pas vetes një përvojë gati 20 vjeçare, periudha e parë e punës paqësore, kryengritja e 1903-shit, dhe katër vjet veprimtari çetnike. Kryengritja e detyroi Turqinë të bënte një reformë financiare, e cila në parim ishte fillimi i autonomisë së Maqedonisë. Çetnikët sollën diplomacinë në Revel. E gjithë kjo është kapitali i ynë. Prandaj, nuk kishim nevojë të fillonim me punën fillestare përgatitore. Duke u mbështetur në të kaluarën tonë, ne mundëm të fillonim menjëherë veprimet luftarake. Por duke qenë se nuk ishim gati për demonstrata të mëdha masive, vendosëm të fillonim me aksione të vogla partizane. Qëllimi ynë ishte të tërhiqnim edhe një herë vëmendjen e Evropës dhe Bullgarisë, për t’i kujtuar botës se ne jemi ende gjallë, se asgjë nuk ka ndryshuar. Detyra e menjëhershme ishte të provokonte një ndërhyrje të re diplomatike. Do t’ju kujtoj disa nga veprimet çetnike gjatë kësaj kohe.
Më 1910 u hodh në erë treni në mes të Kumanovës dhe Shkupit; Binarët u shkatërruan, vagonët u përmbysën. Në të njëjtën kohë u kryen edhe 3-4 sulme të tjera më të vogla.
Në vitin 1911, në dimër, një tren u shkatërrua afër Dojranit; u hodh në erë ndërtesa e qeverisë në Kërçovë; në Selanik banka; në Veles stacioni etj.
Në verën e vitit 1912, filluan përsëri një seri sulmesh. Ndërmjet Velesit dhe Shkupit u shkatërruan 17 vagonë; për të rivendosur trafikun, turqit duhej të ndërtonin një vijë paralele. Në Selanik fillimisht u shkatërrua posta austriake dhe më pas depoja e tramvajit. Në Krushevë, ndërtesa e Qeverisë. Dhe kështu me radhë.
Na akuzuan se shkaktuam masakrën në Shtip dhe në Koçan, që gjoja i dha shtysë përfundimtare luftës së vërtetë. Por ajo që në të vërtetë ndodhi në Shtip ishte kjo: një çetnik barti një bombë të vendosur në një kohë të caktuar në ndërtesën e Qeverisë, por doli se ndërtesa ishte e mbyllur. Çetniku nuk dinte ta ndalte mekanizmin. Kështu ai e çoi bombën në një dyqan turk: ”Më pesho këtë pako”, tha, “do të shkoj të marr gomarin tim”. Tre-katër veta vdiqën, dyqani u shkatërrua. Kështu ndodhi masakra.
Leon Trocki: A është e vërtetë se popullata maqedonase është bërë armiqësore ndaj çetnikëve vitet e fundit?
Hristo Matov: Jo, kjo nuk është e vërtetë. Tani kemi një luftë, kartat janë të hapura, nuk kam pse ta zbukuroj situatën reale. Mund t’ju them me siguri se shumica dërrmuese e popullatës e mirëpriti ringjalljen e lëvizjes çetnike. Siç ju thashë, 15 muaj në periudhën e “artë” të kushtetutës turke nuk ka pasur çetnik. Filluam t’i rindërtonim me kujdes, nga frika e reagimit të popullit. Dhe çfarë ndodhi? Fshatarët filluan të na qortojnë: “Pse fshiheni?” A jemi ne tradhtarë?” Kishte një arsye tjetër për këtë. Në çdo fshat ka 2-3 të pasur që kanë frikë nga fshatarët revolucionarë. Këta njerëz të pasur duhej të inkorporoheshin me forcë në organizata dhe të detyroheshin nga përgjegjësia kolektive. Bëhej thjesht: një çetë çetnike vinte në shtëpinë e pasanikut dhe qëndronte aty, deshën apo s’deshën ata.
Kur një njësi çetnike arrin në një fshat, ajo përshëndetet nga milicia vendase dhe ruhet nga një ose dy çetnik. Nëse ka një ndjekje turke, milicia është e detyruar të luftojë përkrah çetnikëve. Menduam se gjatë periudhës së paqes fshatarët mund të kishin harruar se si të përdornin armët. Doli të mos ishte ashtu. Kohët e fundit ka pasur raste kur një milicë prej 5-6 vetash ka luftuar me sukses kundër një çete të tërë turke, natyrisht me ndihmën e çetnikëve.
Thonë se fshatarët kanë vuajtur financiarisht nga çetnikët. Turqit dogjën fshatrat ku fshiheshin armët, dhe çetnikët gjoja u vendosën gjoba të mëdha fshatarëve për dorëzimin e armëve turqve. Natyrisht, ka pasur raste të tilla. Por nuk është e vërtetë se çetnikët u bënë barrë për maqedonasit. Përkundrazi, interesat ekonomike i detyruan fshatarët që të kërkojnë çetnik në lagjet e tyre. Para Revolucionit Xhonturk, në sajë të Organizatës, fshatarët u bënë pronarë të plotë të çiflikëve, pronave të pronarëve turq. Nga frika për jetën, bejlerët ikën në qytete. Të korrat që fshatarët u jepnin bejlerëve ishte e vetmja gjë me të cilën mund të kënaqeshin. Pas miratimit të Kushtetutës dhe shfuqizimit të çetnikëve, bejlerët, të vetëdijshëm për të drejtat e tyre, u kthyen në pronat e tyre dhe rivendosën rendin e tyre. Në vitin 1908, unë personalisht isha dëshmitar i një rasti të tillë. Beu u kthye në fshatin Trubarevë (rrethi i Shkupit) dhe jetoi në luks; Për argëtim, ai ftoi muzikantë dhe gra rome me dajre në fshat dhe u gjeti strehim me fshatarët e tij. “Përderisa ishin çetnikët, – më thanë fshatarët, – beu nuk u shfaq këtu për katër vjet; “Kur u zhdukën çetnikët, ai solli Romët për të qëndruar me ne”.
Çetnikët i detyronin bejlerët t’i shesin pronat e tyre, edhe atë vetëm fshatarëve të tij, duke frikësuar të interesuarit e tjerë. Nën mbrojtjen e çetnikëve, fshatarët ndonjëherë blinin tatimin e shtrenjtë, pra të dhjetën, për gjysmën e shumës që i vihej më parë fshatit të tyre. Tatim mbledhësi, në turqisht një beglikçi, i cili mblidhte një tatim të veçantë për bagëtinë e imët, pra i quajturi beglik, duhej të shkruante numrin e deleve që i thoshin vetë fshatarët.
Për shumicën e fshatarëve, autonomia e Maqedonisë ishte një slogan abstrakt. Përfitimet ekonomike dhe mbrojtja nga arbitrariteti i bejlerëve dhe administratës ishin ato që u ofronin çetnikët. Përpara vitit 1908, çifliksajbijtë ua shisnin çiflikët maqedonasve. Pasi mbërritën xhonturqit dhe kolonitë e tyre myslimanë nga Bosnja, Hercegovina, Bullgaria dhe vende të tjera, ata filluan t’i shesin pronat e tyre qeverisë xhonturke.
Kur çetnikët u kthyen në vitin 1910, situata e vjetër në çiflikët u rivendos…
Leon Trocki: Cili është roli i çetnikëve në luftën aktuale?
Hristo Matov: Për arsye të qarta, unë mund t’i përgjigjem kësaj pyetjeje vetëm në terma të përgjithshëm. Ne veprojmë së bashku me ushtrinë bullgare, jo vetëm për interesat e saj, por edhe nën udhëheqjen e komandantëve të saj.
Natyrisht, nuk do të ishte në të mirën e kauzës ngritja e një kryengritjeje në vende larg teatrit të luftës. Kjo do të çonte vetëm në masakra. Këtu, milicitë nën udhëheqjen e çetnikëve u angazhuan vetëm në aktivitete ilegale subversive: prerja e telave telegrafike, heqja e shinave etj.
Në vendet ku zhvillohen operacione luftarake, çetnikët janë drejtpërdrejt nën komandën e krerëve ushtarakë. Ato kanë një rëndësi të paçmuar në zbulimin, aktet individuale të sabotimit dhe operacionet partizane. Kur u shpall mobilizimi, çetnikët ndërmjet kufirit bullgar dhe Koçanit shkatërruan dy ura rrugore që ishin vendimtare për artilerinë turke. Para luftës e kanë prishur urën në grykën e Kresnës afër Gorna Xhumajës. Komandanti i brigadës nga Koçani dërgoi çetnik në Shtip për të prerë telat me gjemba. Veprime të tilla demoralizojnë garnizonet dhe detashmentet individuale turke. Të izoluar nga selia e tyre me një goditje të vetme, ata shpesh dorëzohen pa luftë. Synimi i çetnikëve është të përgjojnë autokolonat turke të furnizimit dhe të jenë një kërcënim i vazhdueshëm për pjesën e pasme turke. Në krye të njësive luftarake maqedonase janë udhëheqës ushtarakë me përvojë si Efrem Çuçkov, Kërsto Bëllgarijata, Mihail Gerxhikov etj. Këta emra do t’i dëgjoni edhe shumë herë gjatë luftës.
Për çfarë synojmë: autonominë maqedonase apo bashkimin e saj me Bullgarinë? Kjo është një pyetje shumë e natyrshme. Nëse do të më kishit pyetur para luftës, nuk do të hezitoja t’ju përgjigjesha. Por tani, kur luftojmë në aleancë me Serbinë dhe Greqinë, rezervoj të drejtën të mos i përgjigjem pyetjes suaj të fundit.
A është e dëshirueshme ndërhyrja ruse? E kam të vështirë t’i përgjigjem edhe kësaj pyetjeje.
Përfundimi i Leon Trocki:
Revolucionari maqedonas, bombash, më tregoi anën tjetër të tij: fytyrën e një diplomati. Në pamje të parë, mund të duket se psikologjia e një çetniku, i cili përpiqet të zgjidhë problemet komplekse politike duke vendosur makina skëterre në ndërtesat qeveritare, nuk mund të ketë asnjë pikë të përbashkët me psikologjinë e përshtatjes ndaj politikave diplomatike. Por nuk është aspak kështu. Revolucionarët nacionalë, ndryshe nga socialistët, kanë kërkuar gjithmonë të ndërthurin veprimet e tyre konspirative me veprimet e dinastive apo të diplomacisë, të tyre apo të huaja. Kur bëhet fjalë për vetëvendosjen territoriale-shtetërore të një kombi të ri, karbonarizmi i padurueshëm shpesh vetëm tërheq, plotëson dhe përshpejton përpjekjet e ngadalta të forcave dinastiko-diplomatike dhe në rastin e parë ua kalon atyre iniciativën politike. Kështu ndodhi me Mazinin dhe Garibaldin me shembullin klasik të luftës për bashkimin e Italisë. Carbonari-republikan i vjetër Giuseppe Mazzini, i cili njihte vetëm njerëzit dhe Zotin, u detyrua të tërhiqej në momentin vendimtar për t’i lënë vend dinastisë Savoja, për t’u futur mes njerëzve dhe Zotit. Ashtu si hungarezi Kossuth dhe italiani Mazzini i bënë thirrje popullit dhe diplomacisë evropiane aq shpesh, sa që kjo taktikë iu imponua edhe revolucionarëve të Maqedonisë së vogël dhe të prapambetur kulturalisht, që qëndronin në udhëkryqin e interesave ndërkombëtare. Edhe në kulmin e sukseseve të tyre, revolucionarët maqedonas nuk mundën ta mashtrojnë veten me mendimin se Maqedonia do të shpëtojë veten, kulmi i përpjekjeve të tyre ishte gjithmonë tërheqja e vëmendjes së diplomacisë evropiane dhe qeverisë bullgare. Marrëdhëniet barbare agrare dhe metodat e ngjashme të “sundimit” i shtynë maqedonasit në rrugën e kryengritjeve të dëshpëruara dhe lëvizjeve çetnike. Pamundësia e plotë për të zgjidhur fatin e Maqedonisë me forcat e veta i detyroi ata që empirikisht të kuptojnë dëshirat e fuqive të mëdha dhe të vogla dhe të zgjedhin rrugën e rezistencës më të vogël. Në konsullata dhe ambasada këta komplotistët ishin aq në shtëpi, sa edhe në mal, dhe mes luftëtarëve profesionistë. Gjatë përgatitjes së një makinerie skëterre, ata tashmë ishin orientuar dhe mjaft mirë se me çfarë lloj jehone do të ndesheshin në mesin e fuqive “udhëheqëse” evropiane.
Dhe cili nga alkimistët diplomatikë do ta shëndërrojë dinamitin e tyre në një notë të re “maqedonase”? Kështu, formohet ky tip i dyfishtë i bombashit dhe diplomati maqedonas, duke ndërthurur konspiracionin me sekretin burokratik.
Lufta e tretë brenda vetes revolucionarin maqedonas. E dërgon “anarkistin” Gerxhikov për të prerë telat e telegrafit, dhe komplotistin e vjetër Gjorçe Petrov në krye të komisariatit të milicisë maqedonase. Cilido qoftë rezultati i luftës, në çdo rast përgjithmonë do të shkatërrojë parakushtet psikologjike të praktikës dhe ideologjisë së çetnikëve maqedonas. Pas kësaj përpjekjeje kolosale, rraskapitëse në tension dhe sakrificë, për të zgjidhur nyjet e vjetra ballkanike, askush nuk mund të joshet në rrugën e instalimit të makinerive skëterrë në ndërtesat administrative maqedonase. Çetnikët më në fund e mbijetuan veten. Hristo Matov dhe miqtë e tij përfaqësojnë një racë politike që po vdes.
“Kievska misl” nr. 293, 22.10. viti 1912
Përkthim nga gjuha ruse në gjuhën maqedonase, Stefan Ilievski.
Përkthim nga, gjuha maqedonase në gjuhën shqipe, E.M
