Со Ѓоко Здравески се знаеме од „Астални проекции“ – поетски читања во Скопје, кои се одвиваа од 2014 до 2018 година. Денес сме во обратна улога, односно Ѓоко, писател и поет од Скопје, е мој гостин во Гласни идеи за да ни даде одговор на неколку прашања во врска со улогата на писателите во сегашноста исполнета со многу креативни, но и политички предизвици.
Зоран Василески: Ѓоко, во име на 10 годишното познаство, би сакал да те вратам на крајот на 2016 година, кога се врати во Скопје на постојан престој по речиси 8 годишен работен ангажман на Филозофскиот факултет во Ниш. Тука најмногу мислам на Асталните проекции, кои освен креативна, имаа и своја бунтовна и политичка нишка. Во таа смисла, од денешна перспектива, како гледаш на тој период и што е она што си мечтаел или си се надевал дека ќе биде – а денес не е?
Ѓоко Здравески: Точно, во Скопје се вратив на крајот од 2016 година, но, всушност, тоа враќање делумно се случи две години порано, во ноември 2014, кога Белград престана да биде едно од местата во кои живеев, па некако Скопје пак ми стана дома, а Ниш остана само место во кое работев неколку дена во неделата.
Со тој крај на 2014 се врзува и почетокот на Асталните проекции, кои немаа намера да бидат тоа што станаа неколку месеци подоцна, кога во февруари 2015 започнаа студентските протести, а ние бевме млади и полни ентузијазам, па им се приклучивме, организиравме и вонредни Астални во автономната зона на Филозофски/Филолошки, и следните неколку месеци Асталните живееја со тие протести, сè таму некаде до средината на мај кога тогашната опозиција целосно ги презеде протестите и ги упропасти.
„ГОДИНИ НА ЗРЕЕЊЕ И УЧЕЊЕ – КРЕАТИВНОСТ НЕОПТОВАРЕНА ОД ИСХОДОТ“
На површината излегоа некои ликови што тогаш си вообразија дека се партизани в шума, а всушност беа луѓе растени на пудинг и скап колор-телевизор, кои потоа фино се вкалапија во новата власт и продолжија да глумат активисти и борци за човекови права, а, по природата на нештата, тие што вистински се бореа и веруваа се повлекоа пред наездата на овие арамолепци што се палат на копче и бесрамно го зборуваат тоа што од нив ќе се побара. Тоа беа години на зреење и учење дека луѓето многу често не се такви какви што се претставуваат.
Но, што се однесува на Асталните проекции, од денешна перспектива, ми се чини дека си ја завршија работата на простор во кој се случија важни средби, се испратија пораки од асталот до астралот, се влегуваше тие ноќи во Менада во некое креативно лудило неоптоварено од исходот, кое подоцна веќе не го засведочив на ниту еден друг книжевен настан.
Зоран Василески: Слободно можеме да кажеме дека твојот случај „Сите патишта водат кон Скопје“, имајќи предвид дека до скоро беше работно ангажиран во Париз, на Националниот институт за ориентални јазици и култури ИНАЛКО во универзитетскиот комплекс Сорбона. Наместо да заминеш на друга дестинација, ти повторно се врати во Скопје. Што е она што ти се допадна од ова работно искуство и дали има нешто што на странските колеги си им го укажал како позитивно искуство од Македонија?
Ѓоко Здравески: Париз беше важна екскурзија, излет во странство, во непознато, излез од аквариумот на отворено море, но од самиот почеток знаев дека ќе се вратам, и на крајот едвај чекав да се вратам.
„ВО ГОЛЕМ ГРАД СИ МАЛЕЧОК И БЕЗНАЧАЕН. ТОА Е ОДЛИЧНА МОЖНОСТ ЗА СРЕДБА СО СЛОБОДАТА, НО И СО СЕБЕСИ“
Во Париз отидов во екот на пандемиското лудило, го видов празен и со кафеани со превртени астали, и уживав да талкам низ таквиот Париз. Во големите градови си малечок и безначаен, никој не те познава, никому не му е гајле за тебе, а тоа е одлична можност за средба со слободата и за средба со себе. Таму сфатив дека сум интроверт што не им приоѓа на луѓето, туку само ги набљудува. Без да ги демне, да не се разбереме погрешно 
.
„УЖИВАВ ВО ПАРАДАТА НА ЧУДНИ КОМБИНАЦИИ НА ФРИЗУРИ И ТАБИЕТИ ВО ПАРИСКОТО МЕТРО“
Уживав во тоа вавилонско шаренило, во целата таа палета на откачени ликови, градски лудаци и фрикови дојдени од секаде, уживав да се возам бесцелно во метрото само за да присуствувам на таа парада на, за мене, бескрајно чудни и забавни модни комбинации, фризури и табиети. Уживав и во својата работа со студентите, најчесто ентузијасти од различни земји и различни возрасти, многу често Французи со македонски корени, кои одлучиле да студираат македонски јазик, а човек што во Париз одлучил да студира македонски не може да биде здодевен човек.
„ДА БЕВ ДИПЛОМАТ, РАБОТИТЕ ЌЕ ГИ КАЖУВАВ НА ПОФИН И ПОЗАВИЕН НАЧИН – НО НЕ СУМ“
Другото е веројатно секаде исто. Луѓе со бинарни умови, досадна бирократија, бесмислена и бесконечна администрација, а во Франција е особено нагласена и ксенофобијата на некогашниот колонизатор, доведена до параноја, која произлегува од нечистата крвава совест на грабливецот, која, пак, го раѓа шубето дека жртвата еден ден ќе дојде и ќе го возврати ударот.
Да бев дипломат, ова веројатно ќе го кажев на многу пофин и позавиен начин, но не сум.
Зоран Василески: Ако можеш да избираш, во која временска епоха и на која географска локација би сакал да живееше и твореше, кои се познатите или помалку познати колеги писатели и поети со кои би сакал да имаше можност да размениш мислења и идеи, кои се општествените и литературни процеси во кои би сакал да беше активен учесник…
Ѓоко Здравески: Ме погоди со прашањето, зашто уште од дете си ги замислувам овие патувања .
„ДА СЕ ВЛЕЗЕ ЛИ ВО НЕПОЗНАТОТО ШТО НЕПОВРАТНО МОЖЕ ДА НЕ’ ПРОМЕНИ?“
Тема што со години ме опседнува, а ми е страв да влезам во неа „сосе кондури“, зашто чувствувам дека ќе наидам таму на работи што неповратно ќе ме променат, е богомилството. Ме возбудува тоа движење оспорено од официјалната религија, тие средновековни панкери-номади што стигнале дури до југот на Франција. Често помислувам и на Кирил и Методиј, Климент и Наум, какви биле навистина, како им изгледал денот, дали навистина биле светци и како одело покрстувањето на незнабошците по Брегалница, на пример.
„СВЕТЦИ, СРЕДНОВЕКОВНИ ПАНКЕРИ, ПРОСВЕТИТЕЛИ, УЧИТЕЛИ, ИЛЕГАЛЦИ, ПОЕТИ, ПАРТИЗАНИ И ДРУГИ ЛУЃЕ СО КОИ БИ САКАЛ ДА СЕ СРЕТНАМ“
Македонскиот деветнаесетти век ми е исто така интересен. Би сакал да го засведочам терсене табиетот на Кирил Пејчиновиќ, да седам во терзискиот дуќан на Марко Цепенков додека му ги раскажуваат приказните, да шетам со Миладиновци по селата додека сите тие жени им ги пееле песните што овие ги запишале, да ги откривам со Џинот старите заборавени ракописи по манастирите, да го засведочам генијот на нервчикот Прличев. Многу сакам да знам и како навистина загинал Рацин, како Караманов пишувал таква поезија на седумнаесет години, што сонувала Даница Ручигај ноќта спроти земјотресот и дали воопшто спиела, а би сакал и да се шетам и да си молчам со Конески низ козјите патеки на Водно.
Останавме во Македонија, забележуваш, патувавме само по вертикала, и „на прва топка“, зашто премал е просторот во интервјуво за да ги спомнам сите луѓе со кои би сакал да се сретнам.
Зоран Василески: За крај, би сакал да се вратиме во сегашноста. Дали ја преценуваме улогата на пишаниот збор против модерното оружје и милитаризмот, или навистина, тој е оружје на поетите револуционери како во минатото? Која е улогата на писателите денес и кое е местото на поезијата и краткиот расказ во сегашноста исполнета со опасности од враќање на навидум поразените идеологии од минатото.
Ѓоко Здравески: Не го разбирам светот денес. Одамна се откажав од тоа, зашто сè уште наивно верувам дека луѓето би требало да го зборуваат тоа што го мислат, и да се претставуваат такви какви што навистина се, за нивно добро. Затоа што не верувам дека еднаш се живее.
„ВАЖНИ СЕ СРЕДБИТЕ ВО ЖИВО. СВЕСТА СЕ ШИРИ КАПКА ПО КАПКА, ЗАЕМНО“
Дејствувам на микроплан, еден на еден или во мали групи, многу често и без никој да знае. Важни ми се средбите во живо, свеста се шири капка по капка и се шири заемно, во двете насоки. Верувам дека секој сам треба да се освести, дека секој сам треба да отиде во долна земја и да се врати назад, и дека тука не помагаат многу викањето и агресивните надворешни интервенции, туку, напротив, помагаат кроткоста, тишината и понизноста пред возвишеното и пред непредвидливоста на животот.
„ЌЕ СЕ ОСВЕСТИМЕ ЛИ БЕЗ ДА МИНЕМЕ НИЗ КАТАРЗА ОД СТРАШНИ СОБИТИЈА?“
Додека ти го одговарам прашањево, во мене се создава спрега од спротивности: верувам дека е можно малку по малку светот да се освестува и свеста да го освојува просторот на замрачениот ум, а од друга страна, пак, ми се чини дека светов, а под светов мислам општествово, глобалното општество, мора да помине низ глобална катарза, низ „жални и страшни собитија“ за да се освести. Зашто, тешко можам да замислам дека сите тие замрачени моќници (my preciousss…), кои вложиле толку многу труд и амбиција, тукутака би се откажале од својата привидна моќ и би ѝ го отстапиле местото на свеста што не познава граници помеѓу Јас и Другиот. Каде е тука книжевноста, или уметноста воопшто? Неа мора самите да ја пронајдеме во какофонијата од гласови, низ метастазата на празнословието и бесмислата на раздрдорениот ум. Просторот е отворен за сите, а него најмногу го заземаат тие што немаат што да кажат, но имаат силна потреба за тоа.
Фотограф: Радмила Ванкоска
Me Gjoko Zdraveski njihemi nga “Projeksionet e Astalleve” – lexime poezish në Shkup, të cilat zhvilloheshin nga viti 2014 deri në vitin 2018. Sot jemi në rolin e kundërt, domethënë Gjoko, shkrimtar dhe poet nga Shkupi, është i ftuari im në Ide të Zëshme për t’iu përgjigjur disa pyetjeve lidhur me rolin e shkrimtarëve në të tashmen, e mbushur me shumë sfida kreative dhe politike.
Zoran Vasileski: Gjoko, në emër të njohjes tonë 10 vjeçare, dëshiroj të të kthej në fund të vitit 2016, kur u ktheve në Shkup për qëndrim të përhershëm pas gati 8 vitesh punë në Fakultetin Filozofik në Nish. Këtu mendoj më së shumti për Projeksionet Astalle, të cilat përveçse kreative, kishin edhe fillin e tyre rebel dhe politik. Në këtë kuptim, nga këndvështrimi i sotëm, si e shik on atë periudhë dhe çfarë është ajo që ke ëndërruar apo shpresuar të jetë – e që sot nuk është?
Gjoko Zdraveski: E saktë, në Shkup u ktheva në fund të vitit 2016, por, në fakt, ai rikthim ka ndodhur pjesërisht dy vjet më parë, në nëntor 2014, kur Beogradi pushoi së qeni një nga vendet ku unë jetoja, kështu që, Shkupi disi u bë përsëri shtëpia ime, ndërsa Nishi mbeti vetëm një vend ku punoja disa ditë në javë.
Fundi i vitit 2014 shënon edhe fillimin e Projeksioneve Astalle, të cilat nuk kishin për qëllim të ishin ato që u bënë disa muaj më vonë, kur filluan protestat e studentëve në shkurt të vitit 2015, dhe ne ishim të rinj dhe plot entuziazëm, kështu që u bashkuam me ta, organizuam Astalle të jashtëzakonshëm në zonën autonome të Filozofikut/Filologjikut, ndërsa në disa muajt e ardhshëm Astallet jetonin me ato protesta, ashtu pra deri në mesin e muajt maj, kur opozita e atëhershme i mori plotësisht protestat dhe i prishi ato.
“VITE TË PJEKJES DHE TË MËSIMIT – KREATIVITET i PA NGARKUAR NGA REZULTATI”
U shfaqën disa personazhe që më pas e imagjinonin veten si partizanë në pyll, por në fakt ishin njerëz të rritur me puding dhe një televizor të shtrenjtë me ngjyra, të cilët më pas u përshtatën mjeshtërisht në qeverinë e re dhe vazhduan të luanin rolin e aktivistëve dhe luftëtarëve për të drejtat e njeriut, dhe, në natyrën e gjërave, ata që luftuan dhe besuan vërtet u tërhoqën para sulmit të atyre bukëshkelësve që ndizen në kopsë dhe që pa fije turpi e flasin atë që kërkohet nga ata. Ato ishin vite të pjekurisë dhe të mësuarit se njerëzit shpesh nuk janë ata që duken, prezantohen.
Por për sa i përket Projeksioneve Astalle, nga këndvështrimi i sotëm, më duket se ata e mbaruan punën e tyre në një hapësirë ku u zhvilluan takime të rëndësishme, u dërguan mesazhe nga astalli në astrall, dhe ato netë hyeshte në Menada, në një çmenduri kreative të pangarkuar nga rezultati, të cilën më vonë nuk e pashë në asnjë ngjarje tjetër letrare.
Zoran Vasileski: Mund të themi lirisht se rasti jot është “Të gjitha rrugët të çojnë në Shkup”, duke pasur parasysh se deri vonë ke punuar në Paris, në Institutin Kombëtar për Gjuhët dhe Kulturat Orientale INALCO, në kompleksin universitar të Sorbonës. Në vend që të niseshe për një destinacion tjetër, ti përsëri u ktheve në Shkup. Çfarë të pëlqeu në këtë përvojë pune dhe a ka ndonjë gjë që ju a ke theksuar kolegëve të huaj si përvojë pozitive nga Maqedonia?
Gjoko Zdraveski: Parisi ishte një ekskursion i rëndësishëm, një udhëtim jashtë vendit, në të panjohurën, një dalje nga akuariumi në det të hapur, por që në fillim e dija se do të kthehesha dhe në fund mezi prisja të kthehesha.
“NË QYTET TË MADH JE I VOGËL DHE I PARËNDËSISHËM. AJO ËSHTË MUNDËSI PËR TAKIM ME LIRINË, POR EDHE ME VETËVETEN”
Në Paris shkova në kulmin e çmendurisë pandemike, e pashë bosh dhe me kafene me astalle të përmbysura, dhe më pëlqente të endem nëpër një Paris të tillë. Në qytetet e mëdha je i vogël dhe i parëndësishëm, askush nuk të njeh, askush nuk kujdeset për ty, dhe kjo është një mundësi e shkëlqyer për të takuar lirinë dhe për të takuar veten. Aty kuptova se jam një introvert që nuk u afrohet njerëzve, por thjesht i vëzhgon. Pa i përndjekur, të mos keqkuptohemi .
“KËNAQESHA NË PARADËN E KOMBINIMEVE TË ÇUDITSHME TË FRIZURAVE DHE TABIATEVE NË METRO TË PARISIT”
Kënaqesha në atë laramanin babilonase, ajo gamë e tërë e personazheve të çuditshëm, të çmendur të qytetit dhe fantazma të ardhur nga kudo, më pëlqente pa qëllim të hipja në metro vetëm për të marrë pjesë në atë paradë të, për mua, kombinimeve të modës dhe modeleve pafund të çuditshme dhe zbavitëse. Kënaqesha edhe me punën time me studentët, kryesisht entuziastë nga vende të ndryshme dhe mosha të ndryshme, shumë shpesh francezë me rrënjë maqedonase, të cilët vendosën të studiojnë gjuhën maqedonase, dhe një person që ka vendosë të studiojë maqedonisht në Paris, nuk mund të jetë një person i mërzitshëm.
“NËSE DO TË ISHA DIPLOMAT, GJËRAT DO TË I THOJA NË MËNYRË MË TË KËNDSHME DHE MË TË PËRDREDHUR – POR NUK JAM”
Pjesa tjetër ndoshta e njëjtë është kudo. Njerëz me mendje binare, burokraci e mërzitshme, administratë e pakuptimtë dhe e pafund, ndërsa në Francë veçanërisht është e theksuar ksenofobia e ish-kolonizatorit, e sjellë deri në paranojë, e cila buron nga ndërgjegjja e papastër gjakatare e grabitqarit, e cila, nga ana tjetër, lind shyben se viktima një ditë do të vijë dhe do të e kthej goditjen.
Nëse do të isha diplomat, ndoshta do ta thosha këtë në një mënyrë shumë më të bukur dhe më të përdredhur, por nuk jam.
Zoran Vasileski: Nëse mund të zgjidhje, në cilën periudhë kohore dhe në cilën vendndodhje gjeografike do të dëshiroje të kishe jetuar dhe krijuar, cilët janë shkrimtarët dhe poetët e njohur apo më pak të njohur me të cilët do të dëshiroje të kishe mundësinë të shkëmbesh mendime dhe ide, cilat janë proceset shoqërore dhe letrare në të cilat do të dëshiroje të kishe qenë pjesëmarrës aktiv…
Gjoko Zdraveski: Më godite me këtë pyetje, sepse këto udhëtime i kam imagjinuar që në fëmijëri .
“A DUHET TË HYJMË NË TË PANJOHURËN QË MUND TË NA NDRYSHOJË NË MËNYRË TË PAKTHYSHME?”
Një temë që më ka fiksuar prej vitesh dhe kam frikë të thellohem në të “me gjithë këpucët”, sepse më duket se aty do të ndeshem me gjëra që do të më ndryshojnë në mënyrë të pakthyeshme, është bogomilizmi. Unë jam i emocionuar nga ajo lëvizje e kontestuar nga religjioni zyrtar, ata nomadë-pank mesjetarë që arritën deri në jug të Francës. Shpesh mendoj edhe për Kirilin dhe Metodin, Klementin dhe Naumin, si ishin ata në të vërtetë, si ishte dita e tyre, vallë vërtet ishin shenjtorë dhe si shkoi p.sh. pagëzimi i paganëve në Bregallnicë.
“SHENJTORË, PUNKERË MESJETARË, NDRIÇIMTARË, MËSUES, ILEGALIST, POETË, PARTIZANË DHE NJERËZ TJERË QË DO TË DOJA TI TAKOJA”
Për mua është interesant edhe shekulli i nëntëmbëdhjetë maqedonas. Do të doja të isha dëshmitar i tabiatit ters të Kiril Pejçinoviqit, të ulesha në dyqanin e rrobaqepësve të Marko Cepenkovit, derisa atij i tregonin histori, të shëtisja me Milladinovët nëpër fshatra, derisa të gjitha ato gra u këndonin këngët, që ata i kishin shkruar, Me Xhinin të zbuloja dorëshkrime të vjetra të harruara nëpër manastire. Dua të dëshmoj gjeniun e nevrikosur Përliçevin. Me të vërtetë dua të di se si vdiq Racini, si Karamanov shkroi një poezi të tillë në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare, çfarë ëndërroi Danica Ruçigaj natën para tërmetit dhe a ka fjetur madje, dhe gjithashtu do të doja të ecja dhe të heshtja me Konevskin nëpër shtigjet e dhive të Vodnos.
Qëndruam në Maqedoni, vure re, udhëtuam vetëm vertikalisht, dhe “në topin e parë”, sepse ka shumë pak hapësirë në këtë intervistë, për të përmendur të gjithë personat që do të doja të i takoja.
Zoran Vasileski: Për në fund, do të doja të kthehesha në të tashmen. A po e mbivlerësojmë rolin e fjalës së shkruar kundër armëve moderne dhe militarizmit, apo a vërtet është ajo një armë e poetëve revolucionarë si në të kaluarën? Cili është roli i shkrimtarëve sot, dhe cili është vendi i poezisë dhe i tregimit në një të tashme të mbushur me rreziqe të rikthimit të ideologjive, në dukje të mposhtura, të së shkuarës?
Gjoko Zdraveski: Nuk e kuptoj botën sot. Unë hoqa dorë nga kjo shumë kohë më parë, sepse ende besoj me naivitet se njerëzit duhet të thonë mendimet e tyre dhe të paraqesin veten ashtu siç janë në të vërtetë, për të mirën e tyre. Sepse nuk besoj se vetëm një herë jetohet.
“TË RËNDËSISHME JANË TAKIMET LIVE”. VETËDIJËSIA SHPËRNDAHET PIKË PËR PIKË, RECIPROKISHT”
Unë veproj në mikroplan, një në një ose në grupe të vogla, shumë shpesh dhe pa e ditur askush. Për mua të rëndësishme janë takimet live, vetëdijesimi përhapet pikë për pikë dhe përhapet reciprokisht, në të dy drejtimet. Besoj se secili duhet të vijë vetë në vete, se secili duhet të shkojë në fund të dheut e të kthehet, dhe se këtu nuk ndihmojnë shumë të bërtiturat dhe ndërhyrjet e jashtme agresive, por, përkundrazi, zemërbutësia, heshtja dhe përulësia para sublimesë dhe para paparashikueshmërisë së jetës.
“A DO TË VETËDIJESOHEMI PA KALUAR NJË KATARSIS NGA NGJARJE TË BASHKËQINIEVE TË TMERSHME?”
Teksa i përgjigjem kësaj pyetjeje, brenda meje krijohet një ndërthurje e të kundërtave: besoj se është e mundur që bota të vetëdijesohet gradualisht dhe që vetëdija të pushtojë hapësirën e mendjes së errësuar, dhe nga ana tjetër, më duket se bota, dhe me botën nënkuptoj shoqërinë, shoqërinë globale, duhet të kalojë një katarsis global, përmes “ngjarjeve të trishtueshme të bashkëqenieve” për t’u bërë i vetëdijshëm. Sepse, vështirë se mund ta imagjinoj që të gjithë ata njerëz të pushtetshëm të errësuar (my preciousss …), që kanë investuar kaq shumë përpjekje dhe ambicie, thjesht do të hiqnin dorë nga fuqia e tyre e dukshme dhe do t’i jepnin rrugën vetëdijes që nuk njeh kufij midis Vetes dhe Tjetrit. Ku është këtu letërsia, apo arti në përgjithësi? Ne duhet ta gjejmë atë vetë në kakofoninë e zërave, përmes metastazave të fjalëve boshe dhe marrëzive të një mendjeje të rrëmujshme. Hapësira është e hapur për të gjithë dhe është e zënë kryesisht nga ata që nuk kanë asgjë për të thënë, por kanë nevojë të madhe për të.
Fotografja: Radmila Vankoska
