Интервју со Стефан Лутовски
Стефан Лутовски е роден во 1993 година во Битола. Дипломирал на Факултетот за електротехника и информациски технологии во Скопје, каде што бил и демонстратор по предметите од Институтот за електрични машини, трансформатори и апарати како и по предметот Електротермиска конверзија. Работел и во индустрискиот сектор во „Север Суботица“, една од најстарите фабрики за производство на вртливи електрични машини во Југоисточна Европа кога и работел како теренски инженер на проект за репарацијата на генератор во хидроелектричната централа „Козјак“. Моментално е вработен во Лабораторијата за електрични машини на Катедрата за мехатроника при Факултетот за електротехника на Универзитетот во Љубљана и се бави со научно-истражувачка дејност во подрачјето на анализа и оптимизација на електричните машини примарно насочена кон автомобилската индустрија за електрични возила.
Никола Шиндре: „Стефан Лутовски живее во Љубљана, живеел во Скопје и доаѓа од Битола. Беше активен учесник во Студентскиот пленум и протестите што ја заокружија 2014 и 2015 година. Смета дека научните списанија и истражувачките трудови треба да се бесплатни и достапни секому по принципот на отворен пристап и дека еднаквоста во пристапот до знаење и нови научни сознанија е важен елемент за класната борба. Се залага за укинување интелектуалната сопственост и авторските права во научната и образовната средина кои го поттикнуваат зголемувањето на информациска и економска нееднаквост преку ограничување на дистрибуцијата на знаење. Откривањето на поврзаноста меѓу општествениот систем и ползувањето на бенефитите од техниката не е одлика препознатлива за секој инженер. Лутовски го отвора прашањето за нуклеарната енергија и ќе се обиде да појасни дел од концептите поврзани со енергетиката во пресрет на оваа зима.
Светот е во климатска и енергетска криза. Конечните ресурси (енергенсите) и бесконечната желба на човекот постојано да ја ползува природата за негова корист формираат контрадикција. За почеток, како да се соочи човекот со овој проблем – недостигот на природни ресурси за создавање енергија?“
С. Л.: „Не би рекол дека проблемот е недостиг на природни ресурси, туку недостиг на доволен број зрели технологии кои обезбедуваат одржливост и здрава животна средина при користењето на природните ресурси со цел генерирање енергија за човековите потреби. И фосилните горива како и обновливите извори на енергија (ОИЕ) се класифицираат во групата природни ресурси, а сепак енергијата од сонцето ја има во изобилство. Од тој аспект, не можеме да зборуваме за недостиг на расположливо количество енергија. Секоја секунда во сончевото јадро фузираат околу 620 милиони тони водород при температура од околу 15 милиони °C ослободувајќи огромно количество енергија, незамисливо за нашата интуитивна енергетска перцепција и неспоредливо со нашите секојдневни енергетски потреби. Според најновите проценки, интензитетот на сочевото зрачење над земјината атмосфера изнесува 1366 W/m2. Откако ќе се земат предвид појавите на прекршување и апсорпција, вкупното количество сончева енергија што го добива целата земјина површина за период од 1 час, изнесува oколу 108 000 ТWh (со зборови: терават часа). Ќе се обидам да ги ставам во контекст овие вредности. Количеството сончева енергија што го добива земјината површина за период од час и половина е речиси еднакво на вкупната глобална годишна потрошучка на енергија за 2021 г. Кога би знаеле како да искористиме само 0.1% од ова потенцијално количество енергија со ефикасност од само 17% при преобразување на енергијата, годишно би генерирале онолку енергија колку што потрошивме во 2021 г. глобално. Навраќајќи се на првиот дел од прашањето, не мислам дека е проблематично постојаното ползување на природата од страна на човекот, впрочем, човекот е дел од природата, a природните ресурси како елементи на животната средина се од суштинско значење за пролонгирање на неговиот опстанок. Оттука, се наметнува прашањето дали треба да ја третираме планетата како ресурс? Апсолутно да. Земјата претставува ресурс и за останатите организми. Меѓутоа, фокусот треба да се постави во одржливоста при користењето, а не во умереноста.
Во таа насока, со негодување пристапувам кон јавниот популарен дискурс кој им доделува улоги на протагонист на природата и антагонист на човекот, кој навидум со неговото алчно и неодговорно однесување, нарушува некаков идеализиран еквилибриум и совршен хармонски шаблон на природата, што претставува илузија. Таквиот пристап е егоцентричен и антропоцентричен, деформирајќи ја реалноста. Во својот еволутивен развој, планетата поминала низ мнозина катаклизмични настани кои на некој начин придонеле за формирање на фосилните горива преку разградување на органски материи кои некогаш биле живи организми. Тие фосилни горива ( јагленот, нафтата, природниот гас ) сè уште доминираат во задоволувањето на нашите енергетски потреби. Еволутивните живи системи ќе продолжат непречено да се развиваат и по изумирањето на човечкиот вид што на долг рок е неминовно на што укажуваат наодите од едно истражување објавено во мултидисциплинарното научното списание „Nature“ во кое авторите потенцираат дека над 99% од сите видови кои некогаш постоеле, сега се изумрени. Првиот чекор во соочувањето со проблемот и предизвиците е препознавање и афирмирање на научните објективни вистини со цел имплементирање радикални решенија, а не реформи“.
Н. Ш. Човекот денес може да замисли да живее без многу работи, како на пример автомобил, авион, дури и интернет, но многу тешко е да се замисли животот без електрична енергија. Не може без електрична енергија и не може со овој начин на производство. Како да се размислува за овие прашања, глобално (општо) и локално?
С. Л.: „Животот без електрична енергија всушност подразбира живот без автомобил и авион во форма какви што ги познаваме денес, интернет итн. Електричната енергија е најпогодниот, најдоверливиот и најефикасниот облик на енергија во однос на пренос на големи растојанија и преобразување во останати, за нас корисни видови енергија, што ја прави суштински незаменлив елемент во повеќето производствени процеси, физички системи и основна човекова потреба. Но, и покрај тоа, 10 % од светското население во 2019 г. немало пристап до снабдување со електрична енергија, а дури 40 % од светското население во 2016 г. немало пристап до еколошки чисти енергенси за термичка обработка на храната. Не мислам дека треба да се размислува во насока на намалување на енергетските апетити, туку за интензивно забрзување на енергетската транзиција која се наметнува како нужност. Имено, комбинацијата на имплементирање мерки за енергетска ефикасност во сите сектори, нуклеарната енергија и обновливите извори на енергија се стожерот на енергетскиот премин за јаглеродно неутрална средина. Но, ретко се прави корелација помеѓу енергетската транзиција и класните компоненти. Кој ќе го земе товарот? Работниците или капиталистите? Сега или во иднина? Пазарите на електрична енергија, како и слободниот пазар во целина, втемелени на начелото на суров профит, не нудат решение за т.н. криза. Препуштајќи се на пазарните правила, се овозможува една од најдрастичните прераспределби на богатство во корист на олигархијата. На пример, од почетокот на пандемијата со COVID – 19 до почетокот на 2022 година, десетте најбогати луѓе повеќе од двојно го зголемиле своето богатство од 700 милијарди долари на вртоглави 1.5 трилиони долари. Трилион е збор што го немаме во нашиот секојдневен вокабулар. Тоа се илјада милијарди или единица со дванаесет нули. Toa значи дека го зголемувале своето богатство со стапка од 15.000 долари во секунда или 1.3 милијарди долари дневно. Кога овие луѓе би изгубиле 99.9 % од капиталот во овој момент, тие сè уште би поседувале повеќе средства од 99 % од светското население. Ова е лудо. Доколку за некој податоците не се показател на трулоста и нефункционалноста на пазарната економија, тогаш има сериозен проблем.
Според еден извештај на институтот ITEP (Institute of Taxation and Economic Policy), 55 корпорации во САД платиле точно 0 долари федерален данок на добивка за 2020 година продолжувајќи го децениски долгиот тренд на избегнување данок исо тоа оштетувајќи ги даночните обврзници за 12 милијарди долари само за 2020 г. Станува збор за срамежлива даночна стапка од 21%. Имајќи ги предвид овие податоци, а со цел да се финансира трансформацијата на енергетските системи, потребна е интервенција за укинување на пазарните сили и воведување високи даночни стапки на добивка до 90% како и укинување на дивидендите особено за гигантите во нафтената индустрија. Алтернативно, краткорочно, ваквите средства може да се искористат за замрзнување, односно за ограничување на цената на електричната енергија за престојниот период. Исто така, праведно и логично е да се разговара за национализација на дистрибутивните мрежи кои никогаш не ни требаше да се приватизираат, а и за воведување државен монопол во дејностите дистрибуција и снабдување со електрична енергија. И покрај репутацијата што ја има концептот монопол, не сите монополи се лоши.
Н. Ш. Веќе две, три декади се апелира да се вложува во обновливите извори на енергија, но нема воочлив напредок на тоа поле. Дополнително, започна Големата суша, најголемата во последните пет века и тоа е лошо за хидроелектраните. Како да се постапи со цел минимално да се загадува?
С. Л.: Во Македонија нема воочлив напредок во поглед на капитални инвестиции за било какви поголеми електроенергетски производствени капацитети со децении. Кога зборуваме за Европа во целост, се забележува континуиран раст на учество на генерирана електрична енергија од технологии на обновливи извори на енергија во вкупниот биланс и тоа зголемување за 14% во изминатите 10 години. И поракј тоа, разочарувачки, глобалното процентуално учество на електрична енергија генерирана од технологии со ниска емисија на стакленички гасови (нуклеарна енергија и ОИЕ) останува речиси непроменето од 1985 г. и покрај зголеменото искористување на ОИЕ. Во 1985 година, 64% од вкупното количество електрича енергија било генерирано со согорување на фосилните горива. Во 2021 г. овој удел изнесувал 62%. Ваквата стагнација се должи пред сè на неоправданото истиснување на нуклеарната енергија од целокупниот биланс.
Во Македонија не можеме да говориме за соочување со класична суша затоа што просечното годишно количество врнежи е речиси константно во изминатите 30 години. Проблемот е во неправилни временски циклуси односно во динамиката со која водата паѓа на површината. Водата е значаен обновлив енергетски извор во Македонија и максималното искористување на хидропотенцијалот е од витално значење за развојот на електроенергетскиот сектор. Вкупната инсталирана моќност на хидроелектричните централи во Македонија изнесува 554 MW (со зборови: мегавати), oдносно 40% од вкупниот инсталиран капацитет на АД ЕСМ. Иако конфигурацијата на теренот е погодна за искористување на енергијата на проточните води од реките како и за изградба на брани и формирање акумулации, од техничкиот воден потенцијал, искористени се само оскудни 26.6%. Потенцијалот на сливот на реката Вардар останува во голема мера неискористен. Според стратегијата за развој на енергетиката до 2040 година што ја изготвува МАНУ, теоретскиот потенцијал за инсталирана моќност на производствени капацитети за генерирање електрична енергија од обновливи извори во Македонија изнесува околу 7.3 GW (со зборови: гигавати). Најголемото учество во теоретскиот потенцијал доаѓа од енергијата на ветрот, но тој е ограничен поради брзината на ветрот и недостапноста на теренот во некои области. Во моментов, со пoстоечките капацитети, искористени се само 8.1 % од теоретскиот обновлив енергетски потенцијал. Максимално искористување на ОИЕ, електрификација на секторите транспорт, греење и ладење се значајни чекори за минимално загадување во иднина.
Н. Ш. Претпазливоста за нуклеарната енергија е присутна кај повеќето екоактивисти, но не и кај сите енергетичари. На Балканов има по две нуклеарни постројки, во Бугарија и Романија и една во Словенија. Македонија веројатно не може да има своја, но можеби ова прашање треба да се регионализира. Каков е Вашиот став како електроенергетичар за нуклеарната енергија?
С. Л. Способноста за искористување на енергијата на атомското јадро во контролирана јадрена реакција е едно од најзначајните технолошки достигнувања и начини за генерирање огромно количество енергија без емисија на штетни стакленички гасови и без предизвикување аерозагадување. Вознемиреноста и негативното јавно мнение за нуклерната енергија генерално се обликувани од три настани, односно нуклеарни катастрофи и тоа: Three Mile Island во 1979 г. во САД, Чернобил во 1986 г. во Украина и Фукушима во 2011 г. во Јапонија. Таквиот јавен сентимент е исто така последица на агресивната, неоснована кампања против нуклеарнта технологија од страна на екодвижења и активисти која подоцна прерасна во популистичка политика во Германија. Екоактивистите се токму оние кои ревносно треба да ја поддржуваат и заговараат нуклеарната енергија како една од најбезбедните, најчистите и најдоверливите технологии за генерерирање електрична енергија. Статистиката во продолжение е основа за ваквото тврдење.
Според едно истражување објавено во списанието „Enviromental research“, како последица на аерозагадувањето предизвикано од согорувањето на фосилните горива со фокус на PM 2.5 честици (честици со дијаметар од 2.5 микрометри), годишно умираат дури 8.7 милиони луѓе. Meѓутоа, имајќи го предвид фактот дека најголемиот дел од генерираната електрична енергија денес (скоро две третини) е од фосилните горива, очекувано е истите да бидат причина за повеќе смртни случаи од останатите извори. Со цел да се направи доследна и коректна споредба за стапката на смртност од различни енергетски извори, потребна е анализа за предизвикани смртни случаи по еденица генрирана електрична енергија. Компарацијата е направена за 1 ТWh (со зборови: терават час). Приближно, тоа е годишната потрошувачка на електрична енергија на 150 илјади граѓани во Европската Унија. Резултатите покажуваат дека јагленот е одговорен за 32.72 смртни случаи по произведен терават час електрична енергија, додека нуклеарната енергија за 0.03 смртни случаи, притоа уважувајќи гo бројот на починати од нуклеарните хаварии во Чернобил и Фукушима. Според извештај на органите на јапонската Влада од 2020 г., бројот на смртни случаи од несреќата во Фукушима се проценува на 2314 и тоа само еден починат како последица на јонизирачко зрачење, а останатите како последица на физичкиот и ментален стрес од евакуацијата. Со други зборови, доколку живеете во град со 150 илјади жители кој има годишна потрошувачка на електрична енергија од 1 терават час и доколку тој град е комплетно напојуван од нуклеарна постројка, во просек, на секои 33 години би имало само еден смртен случај предизвикан од нуклеарната електрична централа. Доколку градот е напојуван од термоелектрична централа на лигнит (вид јаглен со ниска калорична вредност) каков што користи РЕК „Битола“, секоја година би имало по 33 смртни случаи како последица на аерозагадување. Во поглед на безбедноста, нуклеарната енергија има за нијанса подобро досие и од хидроелектричните централи и од ветерните паркови. Меѓутоа, и двете технологии со ниска емисија на стакленички гасови се подеднакво безбездни и неспоредливо подобри во однос на фосилните горива.
Една од предностите на нуклеарната енергија е високиот степен на доверливост и планирање на производството во споредба со ОИЕ кои се од стохастичен (случаен) карактер. Како карактеристичен показател за доверливоста често се употребува т.н. фактор на оптоварување, односно фактор на искористување кој се изразува најчесто во проценти и се дефинира како однос од генерираната електрична енергија од одреден извор во даден временски интервал (најчесто една година) и теоретското количество енергија што би се произвела доколку електричната централа би работела со номиналната инсталирана моќност постојано во разгледуваниот период. На пример, за 2021 година, овој фактор на искористување за нуклеарните постројки изнесувал 92.7 %, за ветерните паркови 34.6%, а за фотонапонските електрични централи 24.6 %. Тоа е како да кажеме дека нуклеарните централи во 2021 г. произведувале електрична енергија со нивната инсталирана моќност 11 месеци од годината, ветерните централи околу 4 месеци од годината, фотонапонските – 3 месеци, а во останатиот период од годината како воопшто да не произведувале. Со други зборови, за еднаква номинална моќност, во период од една година, нуклеарна постројка би генерирала 58.1% повеќе електрична енергија од ветерна електрана и 68.1% повеќе од фотонапонска електрана.
Сите технологии за генерирање електрична енергија имаат некакво влијание врз животната средина. Една од компонентите преку која се манифестира таквото влијание е и употребата на земјиште за изградба на енергетските објекти. И во тој поглед, нуклеарната енергија е со најдобри карактеристики. Имено, на нуклеарните постројки им е потребна само 0.3 m2 површина за генерирање еден мегават час електрична енергија. Од друга страна, фотоволтаичните централи зафаќаат 19 m2 за исто количество електрична енергија односно потребна им е 63 пати поголема површина. Како и да е, со оглед на фактот дека енергетската транзиција кон ниско јаглеродни технологии би превенирала милиони смртни случаи како последица на аерозагадување и би ги ограничила климатските промени, зголемување на површината на зафатено земјиште за изградба на енергетски објекти, особено на непродуктивни земјишта, е мала цена што треба да се плати.
Од друга страна, еден од најголемите недостатоци на нуклеарната енергија се однесува на високите капитални инвестициски трошоци за изградба на постројката што претставува долга и комплексна задача. Проценките за таквите трошоци варираат значително во зависност од локацијата, а согласно извештај на EIA (U.S. Energy Information Administration), истите можат да достигнат вредност и до 6041$ за инсталиран kW (со зборови: киловат) за новата генерација реактори и современите нуклеарни технологии. Како и претходно, за посоодветна илустрација, потребнa е споредба на трошоците по единица генерирана електрична енергија. Во пресметката се вклучени инвестициските трошоци за изградба како и оперативните трошоци за одржување и гориво. Вредноста на трошоците за производство на 1 МWh електрична енергија во 2019 г. од нуклеарна електрична централа изнесувала 155 $, oд ветерна 41 $, a oд фотонапонска 40 $ со што овие технологии на ОИЕ стануваат поевтини од оние коишто некогаш ги нарекувавме конвенционални извори на енергија. Важно е да се потенцира дека во последната декада трошоците за ОИЕ експоненцијално се намалиле и тоа за неверојатни 89% за фотонапонските електрични централи и 70% за копнените ветерни паркови. Меѓудругото, оваа брзоопаѓачка развојна тенденција се должи на зголемување на производството на фотонапонски панели што овозможи стекнување знаење за оптимизација на процесот на производство, односно претставува школски пример за концептот „Учење преку работа“ (learning-by-doing). Истиот механизам на интензивирање на истражувањето и зголемување на инвестициите за реализација би се одразил позитивно врз намалување на трошоците за нуклеарната опција на долг период особено за ветувачките технологии како што се малите модуларни нуклеарни реактори (SMRs), нуклеарни реактори кои користат ториум (Тh) како гориво (во Кина се спроведува експеримент за тестирање на прототип), екстракцијата на ураниум од морска вода итн. Се проценува дека концентрацијата на ураниум во океаните изнесува 3 милиграми на кубен метар вода, односно морските води вкупно содржат околу 4.5 милијарди тони ураниум. Според едно истражување кое дава преглед на напредокот на технологијата, цената за екстракција на килограм ураниумов оксид (U3O8) се намалила од 2000$ во 1984 г. на 500$ во 2018 г. Доколку оваа технологија созрее и стане комерцијално достапна, нуклеарната енергија би можела да се класифицира во групата на обновливи извори на енергија.
За жал, согласно економските показатели, не гледам сценарио во кое Македонија би можела да има сопствена нуклеарна електрична централа во иднина иако идејата не е нова и датира од периодот на СФРЈ кога се размислувало за изградба на нуклеарни централи во сите федеративни републики. Дури и Стратегијата за развој на енергетиката во Македонија за период 2008-2020 со визија до 2030 г. во едно од поглавјата предвидуваше нуклеарна програма, а како потенцијална локација за градба се издвојува регионот на Мариово во комбинација со планираниот хидроенергетски систем Чебрен и Галиште за кој се зборува со децении. Меѓутоа, не е спроведено длабинско истражување за анализа на техничките предизвици и дали е воопшто возможна реализација на ваков проект. Секако сметам дека повеќето проблеми и прашања на Балканот треба да се регионализираат и обединат. По примерот на нуклеарната електрична централа „Кршко“ која е во поделена државна сопственост на Словенија и Хрватска, регионалната соработка за креирање заеднички нуклеарни капацитети на балканот е од суштинско значење и интерес. Се надевам дека т.н. криза ќе придонесе кон демистификација на темата за атомската енергија во јавноста.
Н. Ш. Еколозите не се оптимисти за заштитата на животната средина, економистите – песимисти за ликвидноста, енергетичарите, особено поконзервативните за начинот на производство на електрична енергија. Овие проблеми мора заеднички да се решаваат. Како инженер, какви корелации гледате помеѓу сегашниот економски поредок – капитализмот и копањето суровини за енергенси?
С. Л. Како што истакнав претходно, не мислам дека копањето суровини за енергенси е проблематично само по себе. Станува збор за воспоставување одржливост и здрава животна средина. Мислам дека економистите повеќе треба да се грижат за фактот што енергетската сиромаштија е сѐ уште реалност за околу 3 милијарди луѓе на планетата, а помалку време да посветат на анализи преку параметри кои не се така реални, а со кои се утврдува степенот на способност за брза размена на добра и реализација на трансакции при кои цената е одраз на вистинската вредност. Основниот мотив на сегашниот економски поредок и пазарната економија е желбата за отстварување профит од продажба и тргување на светските пазари. Вишокот вредност произведен од работниците, а реализиран со продажбата, се присвојува од капиталистичката класа и се акумулира како капитал. Сѐ она што го намалува или попречува ваквото таложење на капиталот, е на штета на сопствениците. Во таа смисла, капитализмот, неодржливоста и уништувањето на животната средина се испреплетуваат. Бидејќи основната цел на производството е профит, постои вештачка (економска) бариера за имплементација на познати, функционални технолошки решенија заради нивната висока цена на чинење која би го ограничила профитот и би ги довела сопствениците во неповлна позиција во бескрајната борба за доминација на пазарите.
Н. Ш. „Вреди да се штеди.“ е германска максима којашто деновиве ја прифати цела Европа. Експлоатираниот Југ е навикнат на рецесии, концесии, штедење и тихување. До сега тоа беше толкувано како недостаток на Третиот свет, но почнува да се јавува и недостиг од енергенси. Како да се расправа и за овие прашања?
С. Л. Вреди да се штеди е обид за прераспределба на товарот во услови на нерамномерна и неправедна распределба на енергијата и средствата. Мерките за штедење што Владата им ги предложи на домаќинствата од типот: исклучувајте го компјутерот по завршување на работата со него, исклучувајте ги полначите за батериите од приклучниците (лап-топ, мобилни телфони) итн., покрај тоа што имаат незначителен ефект врз потрошувачката, се во суштина дрски во услови на неправедна даночна политика и не се решение. Даночниот систем во Македонија не е ниту рамен како што се нагласува, туку регресивен, односно сиромашните плаќаат повисок данок од богатите. На кој начин? Ако се погледнат буџетите низ годините, данокот на додадена вредност (ДДВ) учествува со околу 43% во вкупните даночни приходи, односно скоро половина од даноците што се собираат се преку ДДВ кој е во срж неправеден и регресивен затоа што претставува фиксна стапка на добра и услуги. На пример, доколку во супермаркет потрошите 6000 денари, ќе платите 1080 денари ДДВ независно од вашите примања. Ако тие 1080 денари се проектираат на минимална плата од 18000 денари, претставуваат 6% од примањата. Доколку се проектираат на плата од 60000 денари, изнесуваат 1.8% од примањата. Значи, некој со 300 евра плата, плаќа 6%, а некој со 1000 евра плата, плаќа 1.8% данок. Овој принцип наликува на Superhik, еден антихерој од стрип на Алан Форд кој краде од сиромашните и им дава на богатите. Со менување на даночната политика и воведување високи прогресивни даночни стапки особено за данок на добивка, би се обезбедиле буџетски средства кои подоцна може да се искористат за имплементација на вистински решенија како масовно субвенционирање за поставување фотонапонски генератори на крововите на домаќинствата, субвенционирање за сончеви колектори, подобрување на термичката изолација, поставување енергетски ефикасни прозорци итн.
Лектура: Е. М.
Intervistë me Stefan Lutovskin
Stefan Lutovski ka lindur në vitin 1993 në Manastir. Ka diplomuar në Fakultetin e Elektroteknikës dhe Teknologjive Informative në Shkup, ku ka qenë edhe demonstrues në lëndët e Institutit për makina elektrike, transformatorë dhe pajisje, si dhe në lëndën Konvertimi elektrotermikë. Ai ka punuar edhe në sektorin industrial në “Sever Subotica – Subotica Veri”, një nga fabrikat më të vjetra për prodhimin e makinave elektrike rrotulluese në Evropën Juglindore, kur punoi edhe si inxhinier në terren në një projekt për riparimin e një gjeneratori në hidrocentralin elektrik “Kozjak”. “. Aktualisht është i punësuar në Laboratorin për Makinat Elektrike të Katedrës të Mekatronikës në Fakultetin e Inxhinierisë Elektrike të Universitetit të Lubjanës dhe është i angazhuar në kërkime shkencore në fushën e analizës dhe optimizimit të makinave elektrike që synojnë kryesisht industrinë e automobilave. për automjete elektrike.
Nikolla Shindre: “Stefan Lutovski jeton në Lubjanë, jetonte në Shkup dhe vjen nga Manastiri. Ai ishte pjesëmarrës aktiv në Plenumin Studentor dhe në protestat që rrethuan vitet 2014 dhe 2015. Ai beson se revistat shkencore dhe punimet hulumtuese duhet të jenë falas dhe të disponueshme për të gjithë sipas parimit të aksesit të hapur dhe se barazia në qasjen në dituri dhe njohuri të reja shkencore është një element i rëndësishëm për luftën klasore. Ai lufton për heqjen e pronësisë intelektuale dhe të drejtat autoriale në mjedisin shkencor dhe arsimor, të cilat nxisin rritjen e informacionit dhe pabarazinë ekonomike, duke kufizuar distribuimin e dijes. Zbulimi i lidhjes midis sistemit shoqëror dhe korrjes së përfitimeve të teknologjisë nuk është një tipar që ka çdo inxhinier. Lutovski hap çështjen e energjisë bërthamore dhe në prag të këtij dimri do të përpiqet të sqarojë disa nga konceptet që kanë të bëjnë me energjinë.
Bota është në krizë klimatike dhe energjike. Burimet (energjetike) të fundme, dhe dëshira e pafund e njeriut për të përdorur vazhdimisht natyrën për përfitimin e tij, formojnë kontradiktë. Për fillim, si të përballet njeriu me këtë problem – mungesën e burimeve natyrore për të krijuar energji?”
S. L.: “Nuk do të thosha se problemi është mungesa e burimeve natyrore, por mungesa e një numri të mjaftueshëm teknologjish të pjekura që sigurojnë qëndrueshmëri dhe mjedis jetësor të shëndetshëm gjatë përdorimit të burimeve natyrore, me qëllim për të gjeneruar energji për nevojat njerëzore. Edhe lëndët djegëse fosile ashtu edhe burimet e rinovueshme të energjisë (BRE) klasifikohen në grupin e burimeve natyrore, megjithatë energjia nga dielli është e bollshme. Nga ky aspekt, nuk mund të flasim për mungesë të sasisë të energjisë në dispozicion. Çdo sekondë në bërthamën diellore, rreth 620 milionë tonë hidrogjen shkrihen në një temperaturë prej rreth 15 milionë °C, duke çliruar një sasi të madhe energjie, e paimagjinueshme për perceptimin tonë intuitiv të energjisë dhe e pakrahasueshme me nevojat tona të përditshme për energji. Sipas vlerësimeve të fundit, intensiteti i rrezatimit diellor mbi atmosferën e tokës është 1366 W/m2. Pasi që të merren parasysh dukuritë e përthyerjes dhe përthithjes, sasia totale e energjisë diellore që e merë e gjithë sipërfaqja e tokës për një periudhë prej 1 ore është rreth 108,000 TWh (me fjalë: teravat orë). Do të përpiqem t’i vendos në kontekst këto vlera. Sasia e energjisë diellore që e merë sipërfaqja e tokës në periudhë prej një ore e gjysmë, është pothuajse e barabartë me konsumin global vjetor të energjisë për vitin 2021. Nëse do të dinim të përdornim vetëm 0.1% të kësaj sasie potenciale energjie me vetëm 17% efikasitet në konvertimin e energjisë, në vit do të gjeneronim aq energji sa konsumonim në 2021. globalisht. Duke iu rikthyer pjesës së parë të pyetjes, nuk mendoj se përdorimi i vazhdueshëm i natyrës nga njeriu është problematik, në fakt njeriu është pjesë e natyrës dhe burimet natyrore si elemente të mjedisit janë thelbësore për të zgjatur mbijetesën e tij. Prandaj, nga këtu lind pyetja vallë duhet ta trajtojmë planetin si një burim? Patjetër që po. Toka është gjithashtu burim edhe për organizmat e tjerë. Megjithatë, fokusi duhet të jetë te qëndrueshmëria në përdorim, jo te moderimi.
Në atë drejtim me pakënaqësi i afrohem diskursit popular publik që i cakton rolin e protagonistit natyrës dhe antagonistit njeriut, i cili me sa duket, me sjelljen e tij lakmitare dhe të papërgjegjshme, cenon njëfarë ekuilibri të idealizuar dhe model të përsosur harmonik të natyrës, që është një iluzion. Qasja e tillë është egocentrike dhe antropocentrike, duke e deformuar realitetin. Në zhvillimin e tij evolucionar, planeti kaloi nëpër shumë ngjarje kataklizmike që në një farë mënyre kontribuan në formimin e lëndëve djegëse fosile, përmes dekompozimit të substancave organike që dikur ishin organizma të gjallë. Ato lëndë djegëse fosile (qymyri, nafta, gazi natyror) ende dominojnë në plotësimin e nevojave tona për energji. Sistemet evolucionare të jetës do të vazhdojnë të zhvillohen të patrazuara edhe pas zhdukjes së specieve njerëzore, gjë që është e pashmangshme në planin afatgjatë, siç tregohet nga gjetjet e një hulumtimi të botuar në revistën shkencore multidisiplinare “Nature”, në të cilën autorët theksojnë se mbi 99 % e të gjitha llojeve që kanë ekzistuar ndonjëherë, tani janë zhdukur. Hapi i parë në përballimin me problemit dhe sfidave, është njohja dhe afirmimi i të vërtetave objektive shkencore, me qëllim për të zbatuar zgjidhje radikale, jo reforma”.
N. Sh. Njeriu sot mund të imagjinojë të jetojë pa shumë gjëra, si për shembull makinë, aeroplan, madje edhe internet, por është shumë e vështirë të imagjinohet jeta pa energji elektrike. Nuk mund të bëhet pa energji elektrike dhe nuk mund të bëhet me këtë mënyrë prodhimi. Si të mendohet për këto çështje, në nivel global (në përgjithësi) dhe në nivel lokal?
S. L.: “Jeta pa energji elektrike në fakt do të thotë jetë pa makina dhe aeroplanë në formën në të cilën i njohim sot, internet etj. Energjia elektrike është forma më e përshtatshme, më e besueshme dhe më efikase e energjisë për sa i përket transmetimit në distanca të gjata dhe shndërrimit në lloje të tjera energjie të dobishme për ne, gjë që e bën atë një element thelbësisht të pazëvendësueshëm në shumicën e proceseve të prodhimit, sistemeve fizike dhe njerëzore. Nevojave themelore njerëzore. Por pavarësisht kësaj, 10% e popullsisë së botës në vitin 2019 nuk kishte akses në furnizimin me energji elektrike, madje 40% e popullsisë së botës në vitin 2016 nuk kishte akses në energji ekologjikisht të pastra për përpunimin termik të ushqimit. Nuk mendoj se duhet menduar në drejtim të uljes së oreksit energjetik, por përshpejtimit intensiv të tranzicionit energjetik që imponohet si domosdoshmëri. Gjegjësisht, kombinimi i zbatimit të masave të efikasitetit të energjisë në të gjithë sektorët, energjia bërthamore dhe burimet e rinovueshme të energjisë janë strumbullari i tranzicionit energjetik për një mjedis neutral të karbonit. Por rrallë bëhet një korrelacion midis tranzicionit të energjisë dhe komponentëve klasore. Kush do të marrë barrën? Punëtorët apo kapitalistët? Tani apo në të ardhmen? Tregjet e energjisë elektrike, si dhe tregu i lirë në përgjithësi, bazuar në parimin e fitimit të ashpër, nuk ofrojnë zgjidhje për të ashtuquajturën krizë. Duke iu nënshtruar rregullave të tregut, është e mundur një nga rishpërndarjet më drastike të pasurisë në favor të oligarkisë. Për shembull, nga fillimi i pandemisë COVID-19 deri në fillim të vitit 2022, dhjetë njerëzit më të pasur, më shumë se dyfish e zmadhuan pasurinë e tyre , nga 700 miliardë dollarë, në 1.5 trilion dollarë mendjemarëse. Trilion është një fjalë që nuk e kemi në fjalorin tonë të përditshëm. Ajo është një mijë miliardë ose njësi me dymbëdhjetë zero. Kjo do të thotë se ata e zmadhonin pasurinë e tyre me një normë prej 15,000 dollarë në sekondë ose 1.3 miliardë dollarë në ditë. Nëse këta njerëz do të humbnin 99.9% të kapitalit të tyre në këtë pikë, ata akoma do të zotëronin më shumë mjete se 99% e popullsisë së botës. Kjo është çmenduri. Nëse për dikë të dhënat nuk janë tregues i kalbësisë dhe mosfunksionimit të ekonomisë së tregut, atëherë ka problem serioz.
Sipas një raporti nga ITEP (Institute of Taxation and Economic Policy – Instituti i Tatimeve dhe Politikave Ekonomike), 55 korporata në Shtetet e Bashkuara kanë paguar saktësisht 0 dollarë tatim federal të fitimit për vitin 2020, duke vazhduar një prirje dekadash të shmangies së taksave dhe ashtu duke i dëmtuar taksapaguesit për 12 miliardë dollarë. Vetëm për vitin 2020 Është fjala shkallë të turpshme tatimore prej 21%. Duke marrë parasysh këto të dhëna dhe për të financuar transformimin e sistemeve energjetike, nevojitet një ndërhyrje për të shfuqizuar forcat e tregut dhe për të vendosur norma të larta tatimore të fitimit deri në 90% si dhe për heqjen e dividendëve, veçanërisht për gjigantët në industrinë e naftës. Përndryshe, në afat të shkurtër, këto fonde mund të përdoren për ngrirje, pra për kufizimin e çmimit të energjisë elektrike për periudhën në vijim. Është gjithashtu e drejtë dhe logjike të diskutohet për nacionalizimin e rrjeteve të shpërndarjes, të cilat kurrë nuk duheshte të privatizohen , si dhe për vendosjen e monopolit shtetëror në shpërndarjen dhe furnizimin me energji elektrike. Pavarësisht reputacionit që ka koncepti i monopolit, jo të gjitha monopolet janë të këqija.
N. Sh. Prej dy-tre dekadash apelohet për të investuar në burimet e rinovueshme të energjisë, por nuk ka përparim të dukshëm në këtë fushë. Përveç kësaj, ka filluar thatësira e madhe, më e madhja në pesë shekujt e fundit, dhe kjo është e keqe për hidrocentralet. Si të veprohet me qëllim që të ndotet minimalisht?
S. L.: Në Maqedoni, me dekada nuk ka progres të dukshëm sa i përket investimeve kapitale për ndonjë kapacitet të madh prodhues të energjisë elektrike. Kur flasim për Evropën në tërësi, vërehet një rritje e vazhdueshme e peshës së energjisë elektrike të prodhuar nga teknologjitë e energjisë së rinovueshme në bilancin total, dhe kjo rritje me 14% në 10 vitet e fundit. Për më tepër, në mënyrë zhgënjyese, përqindja globale e përqindjes së energjisë elektrike të prodhuar nga teknologjitë me GHG të ulëta (energjia bërthamore dhe BRE) ka mbetur pothuajse e pandryshuar që nga viti 1985. pavarësisht rritjes së shfrytëzimit të BRE. Në vitin 1985, 64% e sasisë totale të energjisë elektrike prodhohej nga djegia e lëndëve djegëse fosile. Në vitin 2021 kjo pjesë ishte 62%. Ky stagnim është kryesisht për shkak të përjashtimit të pajustifikuar të energjisë bërthamore nga bilanci i përgjithshëm.
Në Maqedoni nuk mund të flasim për një thatësirë klasike, sepse sasia mesatare vjetore e reshjeve ka qenë pothuajse konstante në 30 vitet e fundit. Problemi është në ciklet e parregullta kohore, pra në dinamikën me të cilën uji bie në sipërfaqe. Uji është burim i rëndësishëm i energjisë të rinovueshme në Maqedoni, dhe shfrytëzimi maksimal i hidropotencialit është me rëndësi jetike për zhvillimin e sektorit të energjisë elektrike. Fuqia totale e instaluar e hidrocentraleve në Maqedoni është 554 MW (me fjalë: megavat), ose 40% e kapacitetit total të instaluar të AD EEM. Megjithëse konfigurimi i terrenit është i përshtatshëm për shfrytëzimin e energjisë së ujit që rrjedh nga lumenjtë, si dhe për ndërtimin e digave dhe formimin e kumulimeve, është përdorur vetëm 26.6% e potencialit teknik ujor. Potenciali i pellgut të lumit Vardar mbetet kryesisht i pashfrytëzuar. Sipas strategjisë për zhvillimin e energjisë deri në vitin 2040 të përgatitur nga MANU, potenciali teorik për fuqinë e instaluar të objekteve prodhuese për prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e rinovueshme në Maqedoni është rreth 7,3 GW (me fjalë: gigavat). Kontributi më i madh në potencialin teorik vjen nga energjia e erës, por ajo kufizohet nga shpejtësia e erës dhe paarritshmëria e terrenit në disa zona. Aktualisht, me kapacitetet ekzistuese, është shfrytëzuar vetëm 8.1% e potencialit teorik të energjisë së rinovueshme. Përdorimi maksimal i BRE-ve, elektrifikimi i sektorëve të transportit, ngrohja dhe ftohja janë hapa të rëndësishëm për ndotje minimale në të ardhmen.
N. Sh. Kujdesi për energjinë bërthamore është i pranishëm tek shumica e ambientalistëve, por jo tek të gjithë punëtorët e energjisë. Në Ballkan ka nga dy centrale bërthamore, në Bullgari dhe Rumani dhe një në Slloveni. Maqedonia ndoshta nuk mund ta ketë të sajën, por ndoshta kjo çështje duhet të rajonalizohet. Cili është qëndrimi juaj si elektricist për energjinë bërthamore?
S. L. Aftësia për të përdorur energjinë e bërthamës atomike në një reaksion bërthamor të kontrolluar është një nga arritjet dhe mënyrat më të rëndësishme teknologjike për të gjeneruar një sasi të madhe energjie pa emetimin e gazeve të dëmshme qelqorë, dhe pa shkaktuar ndotje të ajrit. Ankthi dhe opinioni negativ i publikut për energjinë bërthamore është formuar në përgjithësi nga tre ngjarje, d.m.th. fatkeqësi bërthamore: Three Mile Island në 1979. në SHBA, Çernobili në 1986. në Ukrainë dhe Fukushima në 2011. në Japoni. Ndjenja e tillë publike është gjithashtu pasojë e fushatës agresive dhe të pabazë kundër teknologjisë bërthamore nga lëvizjet mjedisore dhe aktivistët, që më vonë u shndërruan në politikë populiste në Gjermani. Eko-aktivistët janë pikërisht ata që duhet të mbështesin dhe mbrojnë me zell energjinë bërthamore si një nga teknologjitë më të sigurta, më të pastra dhe më të besueshme për prodhimin e energjisë elektrike. Statistika e mëposhtme është bazë për një pretendim të tillë.
Sipas një studimi të publikuar në revistën “Environmental research”, si pasojë e ndotjes së ajrit të shkaktuar nga djegia e lëndëve djegëse fosile me fokus grimcat PM 2.5 (grimca me diametër 2.5 mikrometra), vdesin deri në 8.7 milionë njerëz. çdo vit. Megjithatë, duke marrë parasysh faktin se pjesa më e madhe e energjisë elektrike të prodhuar sot (pothuajse dy të tretat) është nga lëndët djegëse fosile, pritet që ato të jenë shkaku i më shumë vdekjeve sesa burimet e tjera. Për të bërë një krahasim të qëndrueshëm dhe korrekt të shkallës së vdekshmërisë nga burime të ndryshme të energjisë, nevojitet një analizë e vdekjeve të shkaktuara për njësi të energjisë elektrike të prodhuar. Krahasimi bëhet për 1 TWh (me fjalë: teravat orë). Përafërsisht ky, është konsumi vjetor i energjisë elektrike i 150 mijë qytetarëve në Bashkimin Evropian. Rezultatet tregojnë se qymyri është përgjegjës për 32,72 vdekje për teravat orë të energjisë elektrike të prodhuar, ndërsa energjia bërthamore është përgjegjëse për 0,03 vdekje, duke respektuar numrin e vdekjeve nga fatkeqësitë bërthamore në Çernobil dhe Fukushima. Sipas një raporti të vitit 2020 të autoriteteve qeveritare japoneze, numri i të vdekurve nga fatkeqësia e Fukushimës vlerësohet në 2314, dhe vetëm një ka vdekur si pasojë e rrezatimit jonizues dhe pjesa tjetër si pasojë e stresit fizik dhe mendor të evakuimit. Me fjalë të tjera, nëse do të jetonit në një qytet me 150 mijë banorë i cili ka konsum vjetor të energjisë elektrike prej 1 teravat orë, dhe nëse ai qytet tërësisht do të furnizohej nga një central bërthamor, mesatarisht, do të kishte vetëm një vdekje në çdo 33 vjet, e shkaktuar si pasojë nga energjia elektrike bërthamore. Nëse qyteti do të furnizohej nga një termocentral elektrik me linjit (lloj thëngjilli me vlerë të ulët kalorifike) si ai që përdor REK “Manastiri”, çdo vit do të kishte nga 33 vdekje si pasojë e ndotjes së ajrit. Për sa i përket sigurisë, energjia bërthamore ka një dosje pak më të mirë se hidrocentralet elektrike dhe fermat me erë. Megjithatë, të dyja teknologjitë me GHG të ulëta janë po aq të sigurta dhe pakrahasueshëm më të mira se lëndët djegëse fosile.
Një nga avantazhet e energjisë bërthamore është shkalla e lartë e besueshmërisë dhe planifikimit të prodhimit në krahasim me BRE-të, të cilat janë të natyrës stokastike (të rastësishme). Si një tregues karakteristik i besueshmërisë, shpesh përdoret i ashtuquajturi, faktori i ngarkesës, d.m.th. faktori i shfrytëzimit i cili zakonisht shprehet në përqindje dhe përkufizohet si raport i energjisë elektrike të prodhuar nga një burim i caktuar në një interval kohor të caktuar (zakonisht një vit) dhe sasisë teorike të energjisë që do të prodhohej nëse termocentrali do të punonte me fuqinë nominale të instaluar vazhdimisht në periudhën e konsideruar. Për shembull, për vitin 2021, ky faktor shfrytëzimi për centralet bërthamore ishte 92,7%, për centralet me erë 34,6%, dhe për centralet fotovoltaike 24,6%. Ajo është, si të themi, se centralet bërthamore në 2021. prodhonin energji elektrike me kapacitetin e tyre të instaluar për 11 muaj të vitit, centralet e erës për rreth 4 muaj të vitit, impiantet fotovoltaike për 3 muaj, dhe në pjesën tjetër të vitit ishte sikur nuk prodhonin fare. . Me fjalë të tjera, për të njëjtën fuqi nominale, për një periudhë prej një viti, një central bërthamor do të prodhonte 58.1% më shumë energji elektrike se një fermë me erë dhe 68.1% më shumë se një central fotovoltaik.
Të gjitha teknologjitë e prodhimit të energjisë elektrike kanë njëfarë ndikimi në mjedis. Një nga komponentët përmes të cilit manifestohet një ndikim i tillë është përdorimi i tokës për ndërtimin e objekteve energjetike. Dhe në këtë drejtim, energjia bërthamore është me karakteristikat më të mira. Përkatësisht, centraleve bërthamore u nevojiten vetëm 0.3 m2 sipërfaqe për të prodhuar një megavat orë energji elektrike. Nga ana tjetër, termocentralet fotovoltaike zënë 19 m2 për të njëjtën sasi energjie, pra kanë nevojë për 63 herë më shumë sipërfaqe. Megjithatë, duke pasur parasysh faktin se kalimi i energjisë në teknologjitë me karbon të ulët do të parandalonte miliona vdekje nga ndotja e ajrit dhe do të kufizonte ndryshimet klimatike, rritja e sipërfaqes së tokës së pushtuar për ndërtimin e objekteve energjetike, veçanërisht në tokat joproduktive, është çmim i vogël që duhet të paguhet.
Nga ana tjetër, një nga disavantazhet më të mëdha të energjisë bërthamore i referohet kostove të larta të investimeve kapitale për ndërtimin e centralit, që është një detyrë e gjatë dhe komplekse. Vlerësimet e kostove të tilla ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në varësi të vendndodhjes dhe sipas një raporti nga EIA (Administrata e Informacionit të Energjisë në SHB- U.S. Energy Information Administration), të njëjtët mund të arrijnë vlerë deri në 6041 dollarë për kW të instaluar (me fjalë: kilovat) për gjeneratën e re të reaktorëve dhe teknologjitë moderne bërthamore. Si më herët, për ilustrim më të përshtatshëm, nevojitet krahasim i kostove për njësi të energjisë elektrike të prodhuar. Në llogaritjen e kostove janë përfshirë, investimi për ndërtimin si dhe kostot operative për mirëmbajtjen dhe karburanti. Vlera e kostove për prodhimin e 1 MWh energji elektrike në vitin 2019. nga një central bërthamor elektrik, ka qenë 155 dollarë, nga era 41 dollarë dhe nga fotovoltaiku 40 dollarë, duke i bërë këto teknologji të BRE më të lira se ato që ne i quanim burime konvencionale të energjisë. Është e rëndësishme të theksohet se në dekadën e fundit kostot e BRE-ve janë ulur në mënyrë eksponenciale me 89% të pabesueshme për centralet fotovoltaike, dhe 70% për fermat me erë në tokë. Ndër të tjera, kjo tendencë zhvillimi në rënie të shpejtë vjen si pasojë e rritjes së prodhimit të paneleve fotovoltaike, e cila mundësoi marrjen e njohurive për optimizimin e procesit të prodhimit, pra paraqet një shembull shkollor të konceptit të “mësim përmes blerjes”(learning-by-doing). I njëjti mekanizëm i intensifikimit të hulumtimit dhe rritjes së investimeve për zbatim, do të kishte një ndikim pozitiv në uljen e kostove të opsionit bërthamor në planin afatgjatë, veçanërisht për teknologjitë premtuese si reaktorët bërthamorë të vegjël modularë (SMRs), reaktorë bërthamorë që përdorin torium (Th ) si lëndë djegëse (në Kinë po kryhet një eksperiment për testim të një prototipi), nxjerrja e uraniumit nga uji i detit, etj. Vlerësohet se përqendrimi i uraniumit në oqeane është 3 miligramë për metër kub ujë, domethënë ujërat e detit përmbajnë gjithsej rreth 4.5 miliardë tonë uranium. Sipas një studimi që ofron një pasqyrë të përparimit të teknologjisë, kostoja e nxjerrjes së një kilogrami oksid uraniumi (U3O8) është ulur nga 2000 dollarë në vitin 1984. në 500 dollarë në vitin 2018. Nëse kjo teknologji maturohet dhe bëhet e disponueshme në treg, energjia bërthamore mund të klasifikohet në grupin e burimeve të rinovueshme të energjisë.
Fatkeqësisht, sipas treguesve ekonomikë, nuk shoh ndonjë skenar në të cilin Maqedonia mund të ketë centralin e saj bërthamor në të ardhmen, edhe pse ideja nuk është e re dhe daton që nga periudha e RSFJ-së kur ndërtimi i centraleve bërthamore elektrike mendoheshte në të gjitha republikat federale. Edhe Strategjia për zhvillimin e energjetikës në Maqedoni për periudhën 2008-2020 me vizion deri në vitin 2030. në njërin nga kapitujt parashikonte program bërthamor, dhe si lokacion potencial për ndërtim veçohej rajoni i Mavrovës në kombinim me sistemin hidroenergjetik të planifikuar të Çebrenit dhe Galishtës, për të cilin flitet me dekada. Megjithatë, nuk është bërë asnjë hulumtim i thelluar për të analizuar sfidat teknike dhe nëse realizimi i një projekti të tillë është edhe i mundur. Unë gjithsesi mendoj se shumica e problemeve dhe çështjeve në Ballkan duhet të rajonalizohen dhe unifikohen. Sipas shembullit të centralit bërthamor elektrik “Kërshko”, i cili është në pronësi të përbashkët shtetërore të Sllovenisë dhe Kroacisë, bashkëpunimi rajonal për krijimin e kapaciteteve të përbashkëta bërthamore në Ballkan është me rëndësi dhe interes thelbësor. Shpresoj që të ashtuquajturat kriza do të kontribuojë në demistifikimin e temës së energjisë atomike në publik.
N. Sh. Ekologët nuk janë optimistë për mbrojtjen e mjedisit, ekonomistët janë pesimistë për likuiditetin, ekspertët e energjisë, veçanërisht ata më konservatorët për mënyrën e prodhimit të energjisë elektrike. Këto probleme duhet të zgjidhen bashkërisht. Si inxhinier, çfarë korrelacionesh shihni midis rendit aktual ekonomik – kapitalizmit dhe minierave të lëndëve të para për energji?
S. L. Siç e theksova më herët, nuk mendoj se nxjerrja e lëndëve të para për energji është problematike në vetvete. Bëhet fjalë për vendosjen e qëndrueshmërisë dhe një mjedisi të shëndetshëm. Unë mendoj se ekonomistët duhet të shqetësohen më shumë për faktin se varfëria energjetike është ende një realitet për rreth 3 miliardë njerëz në planet, dhe të shpenzojnë më pak kohë duke analizuar përmes parametrave që nuk janë aq reale, të cilët përcaktojnë shkallën e aftësisë për të shkëmbyer mallrat shpejt. dhe realizimi i transaksioneve në të cilat çmimi është pasqyrim i vlerës reale. Motivi themelor i rendit aktual ekonomik dhe i ekonomisë së tregut është dëshira për të përfituar nga shitja dhe tregtimi në tregjet botërore. Mbivlera e prodhuar nga punëtorët dhe e realizuar nëpërmjet shitjeve, përvetësohet nga klasa kapitaliste dhe akumulohet si kapital. Çdo gjë që pakëson apo pengon këtë akumulim të kapitalit, është në dëm të pronarëve. Në këtë kuptim, kapitalizmi, paqëndrueshmëria dhe shkatërrimi i mjedisit janë të ndërthurura. Meqenëse qëllimi kryesor i prodhimit është fitimi, ekziston një pengesë artificiale (ekonomike) për zbatimin e zgjidhjeve të njohura teknologjike funksionale për shkak të kostos së tyre të lartë, e cila do të kufizonte fitimin dhe do t’i vinte pronarët në një pozicion të pafavorshëm në luftën e pafundme për dominim në tregjet.
N. Sh. “Ia vlen të kursehet.” është maksimë gjermane të cilën këto ditë e ka pranuar e gjithë Evropa. Jugu i eksploatuar është mësuar me recesione, koncesione, masa shtrënguese dhe heshtje. Deri më tani interpretohej si mungesë e Botës së Tretë, por ka filluar të shfaqet mungesë e emergjentëve. Si të debatohet edhe për këto çështje?
S. L. Vlen të kursehet, është një përpjekje për të rishpërndarë barrën në kushte të shpërndarjes së pabarabartë dhe të padrejtë të energjisë dhe mjeteve. Masat e kursimit që Qeveria ja u propozoj familjeve të tipit: fikni kompjuterin pas përfundimit të punës me të, shkëputni karikuesit të baterive nga prizat (lap-top, celularë) etj., përveç që kanë një efekt të papërfillshëm në konsum, janë thelbësisht arrogante në kontekstin e një politike të padrejtë tatimore dhe nuk janë zgjidhje. Sistemi tatimor në Maqedoni nuk është as i sheshtë siç theksohet, por regresiv, pra të varfrit paguajnë taksë më të lartë se të pasurit. Në çfarë mënyre? Po të shikosh buxhetet ndër vite, tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH) përbën rreth 43% të totalit të të ardhurave tatimore, pra gati gjysma e taksave që mblidhen janë nga TVSH-ja, gjë që është thelbësisht e padrejtë dhe regresive sepse përfaqëson një normë fikse të mallrave dhe shërbimeve. Për shembull, nëse shpenzoni 6.000 denarë në supermarket, do të paguani 1.080 denarë TVSH, pavarësisht nga të ardhurat tuaja. Nëse ato 1.080 denarë parashikohen në pagë minimale prej 18.000 denarë, ato përfaqësojnë 6% të të ardhurave. Nëse projektohen me pagë prej 60.000 denarë, ato arrijnë në 1,8% të të ardhurave. Pra, dikush me rrogë 300 euro paguan 6%, e dikush me pagë 1000 euro paguan 1.8% taksë. Ky parim i ngjan Superhikut, një anti-hero nga një strip i Alan Fordit që vjedh nga të varfërit dhe u jep të pasurve. Me ndryshimin e politikës tatimore dhe vendosjen e normave të larta të taksave progresive, veçanërisht për tatimin mbi fitimin, do të siguroheshin mjete buxhetore që më vonë do të mund të përdoren për zbatimin e zgjidhjeve reale si subvencione masive për instalimin e gjeneratorëve fotovoltaikë në çatitë e shtëpive, subvencione për kolektorët diellorë, përmirësimi i termoizolimit, instalim i dritareve me efikasitet energjetik etj.
