Во грчката-римската митологија, богот на војната Марс е секогаш придружуван од неговите синови, Фобос и Демос, персонификации на стравот и ужасот. Оваа слика на војната како симбол на страв и ужас наоѓа одраз и во репортажите на Лав Троцки за Балканските војни. Ужасот се чувствува насекад е – меѓу османлиската војска и војските на балканските народи, меѓу различните етнички и верски групи на Балканот.
„ПРОЦЕСОТ НА ОБЕЗЛИЧУВАЊЕ ЈА ДЕФИНИРА ПРИРОДАТА НА ВОЈНАТА“
Стравот, кога трае подолго, не само што ја парализира волјата и чувството на безбедност, туку полека прераснува во апатија, анулирајќи ги сите човечки емоции. Во таква состојба, дехуманизираниот поединецот-војник станува како безличен објект, лишен од сета човечност, додека околу него продолжува да владее ужасот – бескрајниот страв од смртта, болката и уништувањето што го опкружува. Овој процес на обезчовечување е оној што ја дефинира природата на војната, каде што поединците се изгубени во хаосот на насилството, а само ужасот и страдањето остануваат да го обликуваат нивниот свет. Сведоштвото што еден бугарски ранет војник го дава ја доловува токму ова духовна состојба:
„Дали се плашев? На почеток многу се плашев, но потоа престанав. Кога трчавме нагоре по ридот, веќе воопшто не се плашев. Трчаме, викаме, а наоколу нас гранати и куршуми, смрт од сите страни. До тебе еден по еден паѓаат – трча, трча, па ќе падне; од страна, од напред – насекаде смрт, за никого нема спасение. И забораваш на себе, не го чувствуваш телото, престануваш да се плашиш, само трчаш напред. Дали од смртта или кон смртта… Ако цело време се плашиш, не би издржал…“
„МАСАКРИ И РЕПРЕСИИ ВРЗ НЕЗАШТИТЕНИТЕ ОБИЧНИ ЛУЃЕ“
Троцки не само што ги доловува воените операции, туку и го раскажува хаосот и ужасот што го доживува цивилното население, чии животи се згрозени од бруталноста на војната. Неговите извештаи, објавени во тогашните руски и европски весници, пренесуваат потресни и мрачни детали за масакри, уништување на села и репресии врз незаштитените обични луѓе, кои често биле жртви на насилните дејства на спротивставените армии. Така на пример, Троцки, во весникот „Киевская Мысль“, № 355 од 23 декември 1912 г., ги објавува сведоштвата што ги добил од еден негов српски пријател, кои го откриваат ужасот што ги погодил цивилите:
„Страшното започна веднаш штом ја поминавме старата српска граница. Се приближувавме кон Куманово околу 5 часот попладне. Сонцето зајде, почна да се стемнува. Но, колку потемно стануваше, толку појасно се истакнуваше страшната илуминација на пожарите. Гореше насекаде. Цели албански села беа претворени во огнени столбови. Во далечината, покрај железничката пруга. Тоа беше првото вистинско нешто што го видов од војната – немилосрдното меѓусебно истребување на човештвото. Гореа куќи, гореше имот, создаван од татковци, дедовци и прадедовци.“
Сличен бил извештајот и од Скопје:
„Два дена пред моето пристигнување во Скопје, жителите на градот утрото виделе куп трупови на Албанци со отсечени глави покрај главниот мост на Вардар, односно во самиот центар на градот. Едни велат дека тоа биле локални Албанци убиени од четниците, други тврдат дека телата ги донела водата на Вардар. Во секој случај, овие луѓе со отсечени глави не загинале во битка…“.
Особено драматични се репортажите на Троцки меѓу ранетите војници и заробениците. Така во еден од тие моменти, еден бугарски војник му раскажал со тажна насмевка:
„Ме ранија во левата рака и левата нога. Куршумот помина низ месото, многу ме боли, но не ја зафати коската… “.
Еден друг бугарски војник ја посведочил својата средба со смртта и ја пренел агонијата што ранетите ја чувствуваат на бојното поле:
„Кога паднав, нашите поминаа преку мртвите и ранетите и продолжија напред ‘на нож’. Тогаш си помислив: убаво е да си мртов, си лежиш, уште подобро се чувствуваат живите, одат во напад, а најтешко е на нас, ранетите. Цела ноќ лежевме на дождот. Следниот ден, околу пладне, нè кренаа. Таму умреа многу ранети, без да дочекаат помош.“
„НАРОДОТ НЕ ЈА САКАЛ ВОЈНАТА И НЕ МОЖЕЛ ДА ЈА САКА“
Балканските држави го мобилизирале целото воено-способно население и нивната економија, пракса што претставува вовед во ужасите на тоталната војна што подоцна ќе започне во 1914 година во Европа. Троцки внимателно забележал дека победата во Првата балканска војна не била постигната благодарение на владејачките класи и буржоазијата, туку од страна на селаните и работниците: „Пишуваа дека бугарскиот народ ја сакал и инсистирал на војната. Особено тоа го тврдеа некои руски новинари, кои се информираа за расположението на народот од генералштабот, ако не и од штабот на Октомвристите. Но тоа не е вистина. Народот не ја сакал војната и не можел да ја сака. Селанецот, кому му го земале добитокот, храната и кој го испратиле во Одрин, селанката која останала со децата во опустошената куќа – тие не ја сакале војната. Тие ќе се радуваа многу ако работите се решеа на мирен пат… Тие ја обезбедија победата.“
„КАПИТАЛИСТИЧКИТЕ ВЛАДИ И ИМПЕРИЈАЛИЗМОТ ГИ ТУРНАЛЕ НАРОДИТЕ ВО ВОЈНА“
Во неговите пишувања, Троцки ја истакнува трагичната реалност на војната, милитаризмот и империјализмот, каде што страдањата на обичните луѓе и народите се големи, но невидливи за високите класи. Според Троцки, капиталистичките влади и дипломатија ги турнале народите во војна, создавајќи постојан циклус на насилство, шовинизам и опасност од нови конфликти. Троцки преку неговите репортажи и извештаи од Балканските војни ја покажува разорната природа на војната, која само ја заострува нееднаквоста и човечката трагедија, оставајќи неизлечиви рани кои ќе продолжат да го обликуваат идниот тек на историјата.
Стефан Илиевски
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Стефан Илиевски е роден во 1991 година во градот Куманово, Република Македонија. Илиевски завршил средно училиште во неговиот роден град, а во 2010 година, тој се запишал на универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во 2014 година Илиевски, со одбрана на тезата „Големата источна криза“ успешно ги завршил студиите за историја на Филозофскиот факултет, Институт за историја. Во 2015 година, се запишал на постдипломски студии на Институтот за национална историја во Скопје во групата „Балканот за време на создавањето на националните држави“. Во 2018 година, под менторство на проф. д-р Македонка Митрова, магистрирал на магистерскиот труд: „Куманово Каза во последните децении на XIX век: помеѓу урбаното и руралното“. Досега неговите придонеси биле објавени во научните списанија „Гласник на Институтот за национална историја“ и „Историја“ како и во неколку дневни весници и интернет портали. Неговото централно поле на истражување е историјата на долгиот Деветнаесетти век, поблиску специјализирана за истражување на формирањето на балканските нтации и национализми, интелектуалната и социо-економска историја на Европа во деветнаесеттиот век, геополитичките и дипломатските односи во модерната ера и др. Од 2022 година е студент на докторски студии при Институтот за национална историја – Скопје.
Në mitologjinë greko-romake, perëndia e luftës Marsi shoqërohet gjithmonë nga djemtë e tij, Fobos dhe Demos, personifikime të frikës dhe tmerrit. Ky imazh i luftës si simbol i frikës dhe tmerrit pasqyrohet edhe në raportet e Leon Trockit për Luftërat Ballkanike. Tmerri ndihet kudo – midis ushtrisë osmane dhe ushtrive të popujve ballkanikë, midis grupeve të ndryshme etnike dhe fetare në Ballkan.
“PROCESI I SHFYTYRIZIMIT PËRCAKTON NATYRËN E LUFTËS”
Frika, kur zgjat më shumë, jo vetëm që paralizon vullnetin dhe ndjenjën e sigurisë, por dalëngadalë kthehet në apati, duke anuluar të gjitha emocionet njerëzore. Në një gjendje të tillë, individi-ushtari i dehumanizuar bëhet si një objekt pa fytyrë, i privuar nga i gjithë njerëzimi, ndërsa tmerri vazhdon të mbretërojë rreth tij – frika e pafundme nga vdekja, dhimbja dhe shkatërrimi i gjithë asaj që e rrethon. Ky proces dehumanizimi është ai që përcakton natyrën e luftës, ku individët humbasin në kaosin e dhunës dhe vetëm tmerri dhe vuajtja mbeten për të formësuar botën e tyre. Dëshmia e dhënë nga një ushtar i plagosur bullgar kap pikërisht këtë gjendje shpirtërore:
“A kisha frikë? Në fillim pata shumë frikë, por më pas u ndala. Kur vraponim lart në kodër, nuk trembesha fare. Vrapojmë, bërtasim, ndërsa rreth nesh predha dhe plumba, vdekje nga të gjitha anët. Ata bien pranë teje një nga një – vrapon, vrapon dhe do të rëzohet; nga ana, nga përpara – vdekje kudo, nuk ka shpëtim për askënd. Harron veten, nuk e ndjen trupin tënd, pushon së frikësuari, thjesht vrapon përpara. Qoftë nga vdekja apo drejt vdekjes… Nëse gjatë gjithë kohës frikësohesh, nuk do ta duroje dot…”
“MASAKRA DHE REPRESIONE NDAJ POPULLIT TË RËNDOMTË TË PAMBROJTUR”
Trocki jo vetëm që i kap operacionet ushtarake, por gjithashtu rrëfen kaosin dhe tmerrin që e përjeton popullata civile, jetët e të cilëve janë shkatërruar nga brutaliteti i luftës. Raportet e tij, të botuara në gazetat ruse dhe evropiane të asaj kohe, përcjellin detaje tronditëse dhe të errëta të masakrave, shkatërrimeve të fshatrave dhe represioneve ndaj njerëzve të rëndomtë të pambrojtur, të cilët shpesh ishin viktima të veprimeve të dhunshme të ushtrive kundërshtare. Për shembull, Trocki, në gazetën “Kievskaya Mysla”, nr. 355, të 23 dhjetorit 1912, boton dëshmitë që ka marrë nga një mik i tij serb, të cilat zbulojnë tmerrin që i ka rënë civilëve:
“Tmerri filloi sapo kaluam kufirin e vjetër serb. Po i afroheshim Kumanovës rreth orës 5 mbasdite. Dielli perëndoi, filloi të errësohej. Por sa më shumë errësohej, aq më qartë binte ndriçimi i tmerrshëm i zjarreve. Digjej gjithandej. Fshatra të tëra shqiptar ishin shndërruar në shtylla zjarri. Në distancë, pranë binarëve të hekurudhës. Ishte gjëja e parë e vërtetë që pashë për luftën – shfarosja e pamëshirshme e ndërsjellë e njerëzimit. Shtëpitë digjeshin, digjej prona, e krijuar nga baballarët, gjyshërit dhe stërgjyshërit”.
I ngjashëm ishte edhe raporti ngaShkupi:
“Dy ditë para mbërritjes sime në Shkup, banorët e qytetit kishin parë një grumbull kufomash shqiptarësh me kokë të prerë pranë urës kryesore mbi Vardar, gjegjësisht në qendër të qytetit. Disa thonë se këta ishin shqiptarë vendas të vrarë nga çetnikët, të tjerë thonë se kufomat janë sjellë nga ujërat e Vardarit. Sido që të jetë, këta me kokë të prerë nuk kanë vdekur në betejë…”.
Veçanërisht dramatike janë reportazhet e Trockit midis ushtarëve të plagosur dhe të burgosurve. Kështu në një nga ato momente, me një buzëqeshje të trishtuar i ka treguar një ushtar bullgar:
“Më plagosën në krahun e majtë dhe në këmbën e majtë. Plumbi kaloi nëpër mish, dhemb shumë, por nuk goditi në kockën…”
Një tjetër ushtar bullgar e dëshmoi përballjen e tij me vdekjen dhe përcolli agoninë që ndjejnë të plagosurit në fushën e betejës:
“Kur u rrëzova, njerëzit tanë kalonin mbi të vdekurit dhe të plagosurit dhe vazhduan përpara ‘në thikë’. Pastaj mendova: është mirë të jesh i vdekur, shtrirë, të gjallët ndihen edhe më mirë, ata shkojnë në sulm, dhe është më e vështirë për ne të plagosurit. Gjithë natën rrimë shtrirë në shi. Të nesërmen, rreth mesditës, na ngritën. Atje vdiqën shumë të plagosur, pa marrë ndihmë.”
“POPULLI NUK E DON LUFTËN DHE NUK MUND TË E DOJË”
Shtetet e Ballkanit e mobilizuan të gjithë popullsinë e tyre ushtarake dhe ekonomitë e tyre, një praktikë që ishte një prelud i tmerreve të luftës totale që do të fillonte më vonë në vitin 1914 në Evropë. Trocki vuri në dukje me kujdes se fitorja në Luftën e Parë Ballkanike nuk u arrit falë klasave sunduese dhe borgjezisë, por falë fshatarëve dhe punëtorëve: “Ata shkruanin se populli bullgar donte dhe këmbëngulte për luftë. Këtë e pohuan veçanërisht disa gazetarë rusë, të cilët ishin të informuar për disponimin e popullit nga Shtabi i Përgjithshëm, nëse jo edhe nga shtabi i Tetorit. Por kjo nuk është e vërtetë. Populli nuk donte luftë dhe nuk mund ta dëshironte. Fshatari, të cilit i morën bagëtitë dhe ushqimet dhe e dërguan në Odrinjë, fshataren që mbeti me fëmijët e saj në shtëpinë e shkatërruar – ata nuk e donin luftën. Ata do të ishin shumë të lumtur nëse gjërat do të ishin zgjidhur në mënyrë paqësore… Ata siguruan fitoren.”
“QEVERITË KAPITALISTE DHE IMPERIALIZMI I KANE SHTYRË POPUJT NË LUFTË”
Në shkrimet e tij, Trocki nxjerr në pah realitetin tragjik të luftës, militarizmit dhe imperializmit, ku vuajtjet e njerëzve dhe kombeve të rëndomtë janë të mëdha, por të padukshme për shtresat e larta. Sipas Trockit, qeveritë kapitaliste dhe diplomacia i shtynë popujt në luftë, duke krijuar një cikël të përhershëm dhune, shovinizmi dhe rreziku të konflikteve të reja. Nëpërmjet raporteve dhe rrëfimeve të tij për Luftërat Ballkanike, Trocki tregon natyrën shkatërruese të luftës, e cila vetëm sa përkeqëson pabarazinë dhe tragjedinë njerëzore, duke lënë plagë të pashërueshme që do të vazhdojnë të formësojnë rrjedhën e ardhshme të historisë.
Stefan Ilievski
Redaktorët e Ide të zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë
Stefan Ilievski ka lindur në vitin 1991 në qytetin e Kumanovës, Republika e Maqedonisë. Ilievski mbaroi shkollën e mesme në vendlindje dhe në vitin 2010 u regjistrua në Universitetin e Sh. Kirili dhe Metodi” në Shkup. Në vitin 2014, Ilievski përfundoi me sukses studimet e historisë në Fakultetin Filozofik, Instituti i Historisë, duke mbrojtur tezën e tij “Kriza e madhe lindore”. Në vitin 2015 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Institutin e Historisë Kombëtare në Shkup në grupin “Ballkani gjatë krijimit të shteteve kombëtare”. Në vitin 2018, nën mentorimin e prof. Dr. Makedonka Mitrova, ka magjistruar në temën e magjistraturës: “Kumanova Kaza në dekadat e fundit të shekullit XIX: ndërmjet urbanes dhe rulales”. Kontributet e tij deri më tani janë botuar në revistat shkencore “Glasnik i Institutit të Historisë Kombëtare” dhe “Historia” si edhe në disa gazeta ditore dhe portale interneti. Fusha e tij qendrore e kërkimit është historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më e specializuar në kërkimin e formimit të kombeve dhe nacionalizmave ballkanikë, historinë intelektuale dhe socio-ekonomike të Evropës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, marrëdhëniet gjeopolitike dhe diplomatike në epokën moderne, etj. Nga viti 2022 është doktorant në Institutin e Historisë Kombëtare – Shkup.
