Оваа колумна претставува продолжение на колумната 23-ТИ ОКТОМВРИ ЗА ДЕЦА И МЛАДИНЦИ https://glasniidei.mk/?p=13350
Одлуката за кревање на Илинденското востание била различно пречекана. Гоце Делчев не го сочекал крајот на советувањето во Софија и веднаш заминал за Серскиот револуционерен округ да ја демонстрира новата концепција за борба.
Јане Сандански напишал:
„Тоа соопштение морално не уби, едно мислевме за Организацијата, едно агитиравме, а сосема друго излезе. Веќе немав ни лице, ни срце да агитирам како порано… просто плачевме“.
Константин Нунков напишал:
„Во нашите очи тоа е една непромислена авантура. Ние мислевме дека востанието е пакосно, штетно, безнадежно, ненавремено, неподготвено, повеќе од кога било! Ние го сметавме погубно за македонскиот народ“.
Но така не мислел и Александар Кузманов (Сандре Даскалот), роден во Ташмаруништа, Струшко во 1879 година, а починат во Софија, Бугарија во 1949 година. Тој останал до крај со решенијата на Солунскиот конгрес, без оглед на последиците… Во својата автобиографија за одлуката за кревање на востанието, тој го напишал следното:
„Во текот на месец Јануари (1903) се одржа судбоносниот Солунски конгрес под претседателство на Иван Гарванов. Сите членови едногласно решија да има востание. Во 11 часот и 20 минути, предручек, се случи миг свечен и судбоносен за еден петвековен роб“.
Таш Маруништа, 2003 година
Митскиот статус на Сандре Даскалот во родното село кулминираше на прославата на 100 годишнината од востанието (на 2 Август 2003) кога произлезе иницијатива да се подигне споменик во негова чест. Имав 17 години. Сандре Даскалот во моите замисли беше рамноапостолен на Гоце Делчев. Познато ни беше дека негови учители во Солунската гимназија биле Пере Тошев и Даме Груев. Познато ни беше дека во 1902 година, во придружба на социјалистот Никола Петров Русински, на празникот Водици го извршил чинот на „покрстување во револуционерното дело“ на жителите на селото. По овој чин, познато ни беше дека селаните ги продавале своите ниви за да купуваат оружје за претстојното востание.
„ЈУНАЦИ ТРАГИЧАРИ“
Познато ни беше дека таа 1902 година, активностите на Сандре Даскалот и началникот на месниот комитет Ристо Тасев – биле откриени од страна на османлиските власти, по што биле уапсени и подложени на свирепо мачење во семејната кошара под Кукулец, но никаква информација за оружјето и другарите – не издале. Понатаму, познато ни беше дека во предвечерието на востанието, османлиските власти го пресретнале курирот на Даскалот кој носел негово писмо за месниот комитет во Вевчани. Кога мештаните забележале како аскерот го преминува Добовјанскиот мост и преминува на територија на Таш Маруништа, му кажале на Даскалот, при што тој се засолнил во скривницата во куќата на Чупевци.
Не можејќи да го најдат, аксерот збрал 30 мажи од селото како заложници кои ги заточил во Охридскиот затвор, а на мештаните им било кажано дека имаат 24 часа да го предадат, во спротивно сите 30 заложници ќе бидат погубени. Сандре Даскалот следниот ден самоволно се предал во Охрид, а бил осуден на 3 години робија во Битолскиот затвор од каде бил ослободен по една година поради општата амнестија на политички затвореници од Април 1904 година.
Струга, 2008 година
Автобиографијата на Сандре Даскалот (со наслов: Спомени), за прв пат издадена е во Бугарија врз основа на ракописот пишуван во Софија од крајот 30-тите и почетокот на 40-тите години од минатиот век. Таа стана достапна за читателите во Македонија дури во 2008 година. Таа година претставуваше пресвртница во моето поимање за славниот ташмарунешки револуционер (вујко на баба ми).
„НАЦИОНАЛ-РОМАНТИКА ИЛИ ИСТОРИСКИ МАТЕРИЈАЛИЗАМ?“
Имено, уште на првите страници во автобиографијата – Сандре Даскалот го опишал развојниот пат на неговите национално-ослободителни идеи и развојниот пат на Организацијата до, според него, неизбежното востание во 1903-та година:
„Македонското прашање своето значење го доби во 1878 година во Берлин. Дотогаш, тоа не постоеше како посебно прашање поради тоа што и за Западна Европа, и за Русија таа (Македонија) беше неразделна единица од мајка Бугарија. Тоа беше неразделно сврзано со Бугарското прашање. Во Берлин, како што се гледа, се изврши една жестокост и една провокација кон бугарштината – ослободена и новопоробена. Бугарскиот народ беше физички раскинат од дипломатискиот ножм но тој остана со својата душа искрвавен и бунтовен од незадоволство уште во првиот момент да ја премавне извршената неправда. Па, сеуште не беше исушено мастилото од Берлинкскиот договор, живописното Кресненско дефиле (1878) беше огласено со бунтовнички грмеж, првиот вооружен протест против берлинската неправда. Но задушувањето на востанието не го згасна копнежот за слобода. Во периодот од 1880 до 1893 имаме враќање на вербата и бугарштината се враќа и возобновува околу својата национална црква – Егзархијата. Раскошен венец претставува нејзиниот успех во создавањето гимназија во родниот град на словенските просветители во Солун. Најголемите имиња, кои го украсуваат пантеонот на македонското ослободително дело, работеле како учители или учеле во таа гимназија”.
Притоа, Сандре Дасклот во своите Спомени, додека на повеќе страници ги опишува активностите на Организацијата во припремите за востанието во Охридско-струшкиот регион, само на една страница ги опишал последиците од хаотично подготвеното востание за родното Таш Маруништа, на следниот начин:
„Дадовме 28 жртви, од кои 3 жени и едно дете изгорени. Телата на убиените четници и селани останаа непогребани две недели. Селските кучиња разнесуваа човечки коски и меса. Целата месност смрдеше“.
Прилеп, 1943 година
Во 1926 година, Блаже Митрески, слаткар од Таш Маруништа, стапил во брак со Зака, ќерка на Сандре Даскалот. Во 1938 година, парот со своите деца се сели во Прилеп.
Но што се случува 1941-та година? Тогаш, според Сандре Даскалот кој веќе полни три децении живее во Софија, Македонија е ослободена од српската окупација и е присоединета кон Мајка Бугарија. Но според неговиот зет Блаже, Македонија била повторно окупирана од страна на Фашистичка Бугарија.
Блаже Митрески уште во 1938 година станува член на КПЈ. Окупацијата ја дочекува со своето семејство во Прилеп. Предлогот на својата сопруга Зака – да се вратат во родното Таш Маруништа – категорично го одбил. Така, неговиот млекарско-слаткарски дуќан за време на окупацијата станал комунистичка ќелија во која се планирале диверзантски акции. Но оваа ќелија не останала за долго време тајна, односно гласните за премногу раздвижениот дуќан стигнале до полициската станица – участокот.
„ДАСКАЛОТ ЖИВ – РЕВОЛУЦИОНЕРОТ МРТОВ – ЧИИ ИДЕИ ПОБЕДИЈА/ ЌЕ ПОБЕДАТ?“
40 години по Илинденското востание се случува неверојатен епилог во семејството Крстановски. На 14 Март 1943 година, Блаже Митрески бил уапсен, затворен и измачуван во Участокот. Наредниот ден, на 15 Март, неговата најмала ќерка Зора полнела 1 година. Но Блаже бил убиен тој ден, откако фашистите не успеале да извлечат никаква корисна информација.
Блаже Митрески – Млекарот, херој на НОБ, од непознати причини сеуште не е прогласен за народен херој, а единствено се памети во родното Таш Маруништа, како зетот на Сандре Даскалот. Кога стигнала веста до него во Софија, веќе било предоцна да интервенира. Сандре стигнал во Прилеп дури 10 дена после апсењето на зет му Блаже. Според спомените на децата на Блаже и Зака, таа со овие зборови го дочекала Сандре Даскалот:
„Доцниш татко, Блаже е убиен. Ме зафрли како девојче, ме доотфрли како жена со семејство. Џабе дојде. Врати се од каде што дојде!“.
Зоран Василески
Зоран Василески е роден во Струга во 1986 година. Во 2011 година магистрира на Правниот факултет во Скопје – на насоката Уставно право и политички систем. Две години претходно започнува со политички активизам, најпрво како член на марксистичка организација. Во периодот што следува учестува во протести против полициска бруталност, студентски протести, социјални протести, протести против воени сојузи итн. Пишувал поезија и кратки раскази, го интересира филозофија, историја, музичка и филмска уметност, пишува правни и политички анализи, учествува во иницијативи за организирање на работниците. Од 2020 година го уредува активистичкиот подкаст – Гласни идеи.
Kjo kollumnë është vazhdimësi e kollumnës 23 TETOR PËR FËMIJË DHE TË RINJ https://glasniidei.mk/?p=13350
Vendimi për ngritjen e Kryengritjes së Ilindenit u prit ndryshe. Goce Dellçev nuk priti përfundimin e konsultimeve në Sofje dhe menjëherë u nis për në Qarkun Revolucionar të Cerskos për të demonstruar konceptin e ri të luftës
Jane Sandanski ka shkruar:
“Ai njoftim na vrau moralisht, ne menduam një gjë për Organizatën, bëmë një gjë, dhe një gjë tjetër doli. Nuk kisha më fytyrë e zemër për të agjituar si dikur… vetëm qanim”.
Konstantin Nunkov ka shkruar:
“Në sytë tanë ajo është një aventurë e pamatur. Menduam se kryengritja ishte e djallëzuar, e dëmshme, e pashpresë, e parakohshme, e papërgatitur, më shumë se kurrë! Ne e konsideruam si katastrofike për popullin maqedonas”.
Por kështu nuk mendonte as Aleksandar Kuzmanov (Sandre Mësuesi), i lindur në Tashmarunishtë të Strugës më 1879 dhe vdiq në Sofje të Bullgarisë në vitin 1949. Vendimeve të Kongresit të Selanikut i qëndroi deri në fund, pavarësisht nga pasojat… Në autobiografinë e tij për vendimin për ngritjen e kryengritjes, shkruante si vijon:
“Gjatë muajit janar (1903) u mbajt Kongresi fatal i Selanikut nën kryesinë e Ivan Garvanovit. Të gjithë anëtarët vendosën njëzëri të kryenin kryengritje. Në orën 11:20 të mëngjesit, një moment solemn dhe fatal ndodhi për një skllav pesëshekullor”.
Tash Marunishta, viti 2003
Statusi mitik i Sandre Mësuesit në fshatin e tij të lindjes arriti kulmin me kremtimin e 100-vjetorit të kryengritjes (më 2 gusht 2003) kur u ngrit një iniciativë për të ngritur një monument për nder të tij. Unë isha 17 vjeç. Në imagjinatën time, Sandre Mësuesi ishte i barabartë me Goce Dellçevin. E dinim se mësues të tij në gjimnazin e Selanikut ishin Pere Toshev dhe Dame Gruev. Na dihej se në vitin 1902, i shoqëruar nga socialisti Nikolla Petrov Rusinski, kryente “pagëzimin në veprën revolucionare” të banorëve të fshatit në festën e Epifanisë. Pas këtij akti, na u bë e ditur se fshatarët shisnin arat e tyre për të blerë armë për kryengritjen e ardhshme.
“HEROJT TRAGJIK”
Ne e dinim se në vitin 1902, veprimtaritë e Sandre Mësuesit dhe kreut të komitetit vendor, Risto Tasevit, u zbuluan nga autoritetet osmane, pas së cilës ata u arrestuan dhe iu nënshtruan torturave mizore në hambarin e familjes nën Kukulets, por nuk kishte asnjë informacion për armët dhe shokët – nuk na tradhtuan. Për më tepër, ne e dinim se në prag të kryengritjes, autoritetet osmane përgjuan korrierin e Mësuesit, i cili mbante letrën e tij për komitetin lokal në Vevçan. Kur vendasit e kanë vërejtur se si askeri ka kaluar urën e Dobovjanit, dhe ka hyrë në territorin e Tash Marunishtës, i kanë thënë Mësuesit, dhe ai është strehuar në strehën e shtëpisë së Çupevcit.
Në pamundësi për ta gjetur, askeri mblodhi si pengje 30 burra nga fshati dhe i burgosi në burgun e Ohrit dhe banorëve u thanë se kishin 24 orë kohë për ta dorëzuar, përndryshe do të ekzekutoheshin të 30 pengjet. Sandre Mësuesi u dorëzua vullnetarisht të nesërmen në Ohër dhe u dënua me 3 vjet burgim në burgun e Manastirit, nga ku u lirua pas një viti për shkak të amnistisë së përgjithshme të të burgosurve politikë nga prilli 1904.
Strugë, viti 2008
Autobiografia e Sandre mësuesit (me titull: Kujtime), u botua për herë të parë në Bullgari, bazuar në dorëshkrimin e shkruar në Sofje nga fundi i viteve të 30-të dhe fillimi i viteve të 40-të të shekullit të kaluar. Ajo u bë e disponueshme për lexuesit në Maqedoni në vitin 2008. Ai vit shënoi një pikë kthese në të kuptuarit tim për revolucionarin e famshëm Tashmarunishtas (daja i gjyshes sime).
“ROMANCË – KOMBËTARE APO MATERIALIZËM HISTORIK?“
Përkatësisht, në faqet e para të autobiografisë së tij – Sandre Mësuesi përshkruan rrugën e zhvillimit të ideve të tij nacionalçlirimtare dhe rrugën e zhvillimit të Organizatës deri në kryengritjen e pashmangshme të vitit 1903 sipas tij:
“Çështja maqedonase e fitoi rëndësinë e saj në vitin 1878 në Berlin. Deri atëherë ajo nuk ekzistonte si çështje më vete, sepse si për Evropën Perëndimore ashtu edhe për Rusinë ajo (Maqedonia) ishte një njësi e pandashme nga Bullgaria nënë. Ishte e lidhur në mënyrë të pandashme me çështjen bullgare. Në Berlin, siç e shihni, u bë një mizori dhe një provokim ndaj Bullgarisë – të liruar dhe të saposkllavëruar. Populli bullgar u copëtua fizikisht nga thika diplomatike, por mbeti me shpirt të gjakosur dhe rebel nga pakënaqësia, që në momentin e parë, për të kapërcyer padrejtësinë e bërë. E pra, boja nga Marrëveshja e Berlinit nuk ishte tharë ende, me një bubullimë rebele u shpall defileja piktoreske e Kresnenskos (1878), protesta e parë e armatosur kundër padrejtësisë së Berlinit. Por, shtypja e kryengritjes nuk e shuan mallin për liri. Në periudhën 1880-1893 kemi një rikthim në besim dhe Bullgaria kthehet dhe ripërtërihet rreth kishës së saj kombëtare – Eksarkatit. Një kurorë luksoze përfaqëson suksesin e saj në krijimin e një gjimnazi në qytetin e lindjes së arsimtarëve sllavë në Selanik. Në atë gjimnaz kanë punuar si mësues ose kanë studiuar emrat më të mëdhenj, që zbukurojnë panteonin e veprës çlirimtare maqedonase“.
Në të njëjtën kohë, Sandre Mësuesi në Kujtimet e tij, ndërsa në disa faqe përshkruan veprimtarinë e Organizatës në përgatitjet e kryengritjes në rajonin Ohër-Strugë, vetëm në një faqe përshkruan pasojat e kryengritjes së përgatitur në mënyrë kaotike në vendlindjen e tij Tash Marunishta, në këtë mënyrë:
“Kemi dhënë 28 viktima, nga të cilat 3 gra dhe një fëmijë janë djegur. Trupat e çetnikëve dhe fshatarëve të vrarë mbetën të pavarrosur për dy javë. Qentë e fshatit shkapërderdhnin kocka dhe mish njerëzish. I gjithë vendi qelbej”.
Prilep viti 1943
Në vitin 1926, Bllazhe Mitreski, pastiçer nga Tash Marunishta, u martua me Zakën, vajzën e Sandre Mësuesit. Në vitin 1938, çifti me fëmijët u shpërngul në Prilep.
Por çfarë ndodh në vitin 1941? Dhe atëherë, sipas Sandre Mësuesit, i cili tashmë tre dekada jeton në Sofje, Maqedonia u çlirua nga pushtimi serb, dhe iu bashkua Nënës Bullgari. Por sipas dhëndrit të tij Bllazhe, Maqedonia u ripushtua nga Bullgaria Fashiste.
Bllazhe Mitreski tashmë në vitin 1938 u bë anëtar i PKJ. Ai pushtimin me familjen e vet e priti në Prilep. Ai ka refuzuar kategorikisht propozimin e gruas së tij Zakës – të kthehet në vendlindjen e tij Tash Marunishtë. Kështu që, në kohën e pushtimit, dyqani i tij qumështore- ëmbëltore u shndërrua në një celulë komuniste në të cilën planifikoheshin aksione diversantë. Por kjo qeli nuk mbeti sekret për një kohë të gjatë, d.m.th thashethemet për dyqanin tepër të ngjeshur, arritën në stacionin policor – në zonë.
“MËSUESI I GJALLË – REVOLUCIONARI I VDEKUR – IDETË E KUJT FITUAN/ DO TË FITOJNË?“
40 vjet pas kryengritjes së Ilindenit, në familjen Krstanovski ndodh një epilog i pabesueshëm. Më 14 mars 1943 arrestohet, Bllazhe Mitreski burgoset dhe torturohet në Precesion. Të nesërmen, më 15 mars, vajza e tij e vogël Zora mbushi 1 vjet. Por Bllazhe u vra atë ditë, pasi fashistët nuk arritën të nxirrnin ndonjë informacion të dobishëm.
Bllazhe Mitreski – qumështor, hero i LNÇ-re, për shkaqe të panjohura ende nuk është shpallur hero kombëtar, ndërsa në vendlindjen e tij Tash Marunishtë kujtohet vetëm si dhëndër i Sandre Mësuesit. Kur lajmi arriti tek ai në Sofje, tashmë ishte tepër vonë për të ndërhyrë. Sandre mbërriti në Prilep vetëm 10 ditë pas arrestimit të dhëndrit të tij Bllazhe. Sipas kujtimeve të fëmijëve të Bllazhes dhe Zakës, ajo Sandre Mësuesin e ka pritur me këto fjalë:
“Je shumë vonë baba, Bllazhe është vrarë. Më ke refuzuar si vajzë, më ke refuzuar si grua me familje. Erdhe për asgjë. Kthehu nga ke ardhur!”.
Zoran Vasileski
Zoran Vasileski ka lindur në Strugë në vitin 1986. Në vitin 2011 ka magjistruar në Fakultetin Juridik në Shkup – drejtimi E drejta kushtetuese dhe sistemi politik. Dy vjet më parë, ai filloi aktivizimin politik, fillimisht si anëtar i një organizate marksiste. Në periudhën që vijon merr pjesë në protesta kundër brutalitetit policor, protesta studentore, protesta sociale, protesta kundër aleancave ushtarake etj. Shkroi poezi dhe tregime, interesohet për filozofinë, historinë, muzikën dhe artin e filmit, shkruan analiza juridike dhe politike, merr pjesë në iniciativa për organizimin e punëtorëve. Që nga viti 2020, ai redakton podcastin aktivist – Ide të zëshme.
