Денес е уште еден прекрасен неработен ден за работниците. Празник! А што се прославува? Се прославува неработниот ден, а се одбележува Денот на македонската револуционерна борба – 23 Октомври.
„Беше и остана Денот на ВМРО“
Никако да заживее официјалниот назив на празникот. Тој беше и си остана „Денот на ВМРО“. И подобро, за сите останати македонски револуционерни борби.
По повод првата прослава на новиот државен празник во 2007-ма, официјалниот владин плакат вака ја опишал значајноста на денот што се одбележува:
„Кога шестмина млади луѓе ја основале ВМРО на 23 Октомври 1893 година, идејата за самостојна и независна Македонија била посакувана, но недостижна. Нивното дело било искра на надеж дека вечниот сон на македонскиот народ да има сопствена држава еден ден ќе се оствари“.
Сепак, јас немам намера да ја надградувам оваа национал-романтика. Работите треба да се кажат – онакви какви што се! Затоа започнуваме со времепловот, кој не води на три места – Таш Маруништа, Скопје и Софија.
Таш Маруништа, Октомври 1994 г.
Едно од првите јасни сеќавања од детството ми се двојните избори (претседателски и парламентарни) есента 1994 година, односно како гледаме предизборни спотови и говори од митинзи.
Исто така, многу добро се сеќавам на предизборната еуфорија во селото кое беше излепено со плакати во црвено-црна боја, меѓу кои предничеа два поголеми. На едниот пишуваше – Љубчо Георгиевски, а на другиот – Љубиша Георгиевски. Не ми беше јасно дали се работи за ист човек. Само неколку дена подоцна, дилемата ми се расчисти кога на телевизорот ги видов двајцата на иста бина. Впечаток ми остави повозрасниот од нив кога кажа од говорницата дека ќе сечел нечии канџи.
Како и да е, учебната година беше во тек, што значеше речиси секојдневно минување на нагорнината до школото Боре Лековски (земјак учесник во НОБ, загинат на Сремскиот фронт за кого денес не може да се најде ама баш ништо на интернет). И нормално, секој ден се враќавме по удолницата до дома при што минувавме покрај една голема куќа на иселеник во Германија. Тие денови, на куќата, на еден зид без прозорци, беше поставен огромен плакат во сино-жолта боја на кој пишуваше – Киро Глигоров. За миг тој стана објект на омраза. Едноставно, сакавме да го симнеме и искинеме веднаш. Никој не не’ натера! Таква беше атмосферата, празнично – тензична. Два месеци претходно, на Илинден имаше комитска вечер во атерот на црквата, од цела струшка околина беа дојдени луѓе со црвени беретки со лавче на главите. Тоа беше доволен двомесечен период исполнет со активности за да сфатиме која е нашата екипа (црвено-црните), а кој е ривалот (сино-жолтите).
Плакатот беше високо поставен за нас, но по неколку „истрели со камен“ – успеавме! Киро падна! Се сеќавам и на следните денови. Киро паднал од сите други места на патот до школото. Тоа го сторил некој друг, но ние бевме горди што бевме дел од „диверзијата“. Нашиот „херојско-вандалски чин“ не влијаеше на резултатот. Нашите доживаа дебакл на тие избори.
„Студентска мешовита комисија за историски прашања со Бугарија“
Скопје, Октомври 2007 г.
Ако читателот е сеуште со мене, сигурно ќе се запраша зошто во колумна за 23 Октомври пишувам за изборна кампања од 1994 година која нема никаква врска со празникот. Одговорот е овој: токму мојот херој од плакатот – Љубиша Георгиевски (во лептир машната) како претседател на Собранието во 2007та година – го прогласи за изгласан новиот Закон за државни празници. Токму тогаш 23 Октомври – Денот на македонската револуционерна борба беше воведен. Дали ми значеше нешто тоа? Секако дека не. Напротив, веќе немав 8 години.
Започна мојата трета студиска година, а втора во Државниот студенски дом Пелагонија. Во собата со број 702 на тешки историски теми за ТМРО, ТМОРО и ВМРО Автономистичка/Обединета дебатираме двајца правници, еден фармацефт и еден економист, додека цимерот на шумарски одбива да учестувува. Мислењата се поделени меѓу: 1. Оргнизацијата е исклучиво бугарска творба; 2. Организацијата е исклучиво македонска творба.
После повеќенеделна дискусија, првите заклучоци беа извлечени. Пелагониската мешовите комисија за историски прашања е и последна комисија (претеча на сегашната Мешовита) која дојде до извесни заеднички заклучоци без да се потресе јавноста од истите.
Заклучоците беа следни:
- Организацијата е основана од учители на Егзархијата во Солун. Тие во своите спомени недвосмислено се изјасниле за бугари, при што поимот македонец го користат како географско дополнување (исто како тракиец итн.) Која е веројатноста дел од тие спомени да се фалсификувани или не – не можевме да се согласиме.
- Се работи за конфесиска (верска определба) на поимот бугарин – по укинувањето на Охридската Архиепископија во 1767 година. Ова важи за народот, кој по секоја цена сакал да се тргне од јаремот на Царигадската (Грчка) Патријаршија. Но за овие учените даскали на организацијата – стипендисти на Егзархијата, малку е веројатно дека тие не знаеле што значи националната определба Бугарин.
- Сите се бореле за Македонија! Ова беше и последениот заклучок кога на старото касетофонче Грудиг почна да ечи „Бисер Балкански“, а лошото вино од дволитарските туби веќе беше зовриено во стомаците и започна да влијае на мозокот.
Денес пијаната дискусија продолжува на официјално меѓудржавно ниво. Овојпат меѓу универзитетски професори, додека јавноста се бранува на секое заседавање на комисијата.
„Политика од бели дворови за црни села и градови“
Софија 1903 г.
Но да продолжиме ние со потрагата на неизвлечениот заклучок на Пелагониската комисија. Тоа е прашањето кое го отвора самиот назив на празникот – Денот на македонската револуционерна борба. Тоа е прашањето: кој се борел во таа борба и за чија Македонија се борел? ?
Организација (ВМОРО, подоцна ТМОРО) е основана како реакција на незадоволството од решенијата на Берлинскиот конгрес кога бугарските големодржавни апетити во зародиш биле сосечени, со тоа што, големите сили решиле Македонија и Одринско да ги остават и натаму во рамките на Османлиската империја.
„Сите патишта водат кон Софија“
ВМОРО, набрзо ТМОРО, по само 7 години од основањето, исто во Солун, ќе одлучи да подигне Востание во цела Македонија. Но и во Одринско. При носењето на оваа одлука, со сигурност се сметло на крупни доставувања на значително количество пушки и други материјали од тогашното бугарско кнежевство.
Токму затоа, слободно може да се каже дека вистинската одлука за кревање востание била донесена во Софија, пролетта 1903-та.
По Солунскиот конгрес, ЦК го ополномоштил Иван Гарванов да замине во Софија, таму да ја соопштат одлуката за востание – и да ја поткрепат. На состанокот со бугарскиот министер за одбрана Димитар Петров , Гаравнов истакнал:
„Решението е бесповратно, бидејќи тоа веќе е пропагирано насекаде…“
На состанокот на кој учествувале уште и Христо Матов и Христо Татарчев – бугарскиот министер за внатрешни работи ветил полна морална и материјална поткрепа за востанието што требало да се крене во втората половина на Јули 1903-та (стар стил).
Одлуката за кревање востание била различно пречекана.
Гоце Делчев не го сочекал крајот на советувањето во Софија и веднаш заминал за Серскиот револуционерен округ да ја демонстрира новата концепција за борба. Тој собрал чета од 40 души, а во неа биле Пејо Јаворов, Димитар Стефанов, Димо Хаџи Димов и други.
Јане Сандански напишал: „Тоа соопштение морално не уби, едно мислевме за Организацијата, едно агитиравме, а сосема друго излезе. Веќе немав ни лице, ни срце да агитирам како порано… просто плачевме“.
Константин Нунков напишал: „Во нашите очи тоа е една непромислена авантура. Ние мислевме дека востанието е пакосно, штетно, безнадежно, ненавремено, неподготвено, повеќе од кога било! Ние го сметавме погубно за македонскиот народ“.
Андон Димитров напишал: „Во 1902 и 1903 година та сè до денот на востанието — 20 јули 1903 — состојбата на бугарското население во Турција беше неопислива. На нас адвокатите, полицијата ни беше забранила дури да поднесуваме жалби до административните власти таму… Освен доаѓањето на српските чети во северозападна Македонија, Хилми Паша во согласност со грчките емисари создаде на југозапад и фронт за влез на грчките андарти. И така бугарските чети мораа да се борат против три фронта: турската војска, која со потери ги бркаше, српските чети и грчките андарти. Тешка стана и ситуацијата на организацијата.
Но така не мислел и Сандре Даскалот (Таш Маруништа 1879 – Софија 1949). Тој останал до крај со решенијата на Солунскиот конгрес, без оглед на последиците…
Автобиографијата на Сандре Даскалот, издадена во Бугарија врз основа на ракописот пишуван во Софија во текот на 30тите години од минатиот век – стана достапна за читателите во Македонија дури во 2008 година.
(продолжува)
Sot është edhe një tjetër ditë e mrekullueshme jopune për punëtorët. Festë! Dhe çfarë po festohet? Festohet dita jopune dhe festohet dita e luftës revolucionare maqedonase – 23 tetori.
“Ishte dhe mbetet dita e VMRO-së”
Emri zyrtar i festës nuk do të ngjallet kurrë. Ishte dhe mbetet “Dita e VMRO-së”. Dhe më mirë, për të gjitha betejat e tjera revolucionare maqedonase.
Me rastin e kremtimit të parë të festës së re shtetërore në vitin 2007, posteri zyrtar i qeverisë kështu e përshkruan rëndësinë e ditës që festohet:
“Kur gjashtë të rinj themeluan VMRO-në më 23 tetor 1893, ideja për Maqedoni të mëvetësuar dhe të pavarur ishte e dëshiruar, por e paarritshme. Puna e tyre ishte një shkëndijë shprese se ëndrra e përjetshme e popullit maqedonas për të pasur shtetin e vet një ditë do të realizohet”.
Megjithatë, nuk kam ndërmend të sëndërtoj këtë romancë kombëtare. Gjërat duhen thënë – ashtu siç janë! Prandaj fillojmë me lundrimin kohor, i cili na çon në tre vende – Tash Marunishtë, Shkup dhe Sofjë.
Tash Marunishta, tetor 1994
Një nga kujtimet e para të qarta nga fëmijëria ime janë zgjedhjet e dyfishta (presidenciale dhe parlamentare) në vjeshtën e vitit 1994, gjegjësisht si shikojmë spote dhe fjalime parazgjedhore nga mitingjet.
Gjithashtu shumë mirë më kujtohet edhe euforia parazgjedhore në fshat, që ishte i suvatuar me postera kuq e zi, ndër të cilët dalloheshin dy më të mëdhenjtë. Në njërën shkruhej – Ljubço Georgievski, dhe në tjetrën – Ljubisha Georgievski, kështu që nuk e kisha të qartë nëse vallë ishte i njëjti njeri. Vetëm pak ditë më vonë, dilema ime u zgjidh kur i pashë të dy në të njëjtën skenë në TV. Mirëpo, më i moshuari më bëri përshtypje – teksa nga podiumi tha se do t’i priste kthetrat dikujt.
Sidoqoftë viti shkollor ishte në zhvillim e sipër, që d.m.th. kalim i përditshëm në përpjetën për në shkollën Bore Lekovski (një bashkatdhetar, pjesëmarrës në LNÇ, i vdekur në frontin e Sremit, për të cilin sot nuk gjendet ama bash asgjë në internet). Dhe natyrshëm, çdo ditë ne në këmbë tatëpjetës ktheheshim drejt shtëpisë ashtu që kalonim pranë një shtëpie të madhe të një mërgimtari në Gjermani. Në ato ditë, në atë shtëpi, në një mur pa dritare, ishte vendosur një poster i madh blu-verdhë mbi të cilin shkruhej – Kiro Gligorov. Në një çast ai u bë objekt urrejtjeje. Duke qenë se posteri ishte vendosur shumë lart për ne, filluam menjëherë të hedhim gurë për ta rrëzuar dhe për ta shqyer. Askush nuk na detyroi! E atillë ishte atmosfera, festive dhe e tensionuar. Dy muaj më parë në Ilinden, në aterin e kishës kishte mbrëmje komitësh, erdhën njerëz me bereta të kuqe dhe me luan në kokë nga të gjitha anët e Strugës. Ajo ishte një periudhë e mjaftueshme dymujore e mbushur me aktivitete për të kuptuar se cili është ekipi ynë (kuq-e-zinjtë) dhe cili është rivali ynë (verdhë-blutë).
Pllakati ishte vendosur shumë lart për ne, por me disa “të shtëna me gurë” – ia dolëm! Kiro është poshtë! E mbaj mend edhe të nesërmen. Kiro ra nga të gjitha vendet e tjera rrugës për në shkollë. Dikush tjetër e bëri këtë, por ne ishim krenarë që ishim pjesë e “diversionit”. “Akti ynë hero-vandal” nuk ndikoi në rezultat, tanët përjetuan debakël në ato zgjedhje.
“Komisioni i përzier studentor për çështje historike me Bullgarinë”
Shkup, tetor 2007
Nëse lexuesi është akoma me mua, me siguri do të pyesë veten pse në një rubrikë për 23 tetorin po shkruaj për një fushatë elektorale të vitit 1994 që nuk ka lidhje me festën. Përgjigja është kjo: ishte heroi im nga posteri – Ljubisha Georgievski (me papijon) si kryetar i Kuvendit në vitin 2007 – ai që shpalli të miratuar Ligjin e ri për festat publike. Pikërisht atëherë u prezantua 23 tetori – Dita e Luftës Revolucionare Maqedonase. A do të thoshte ndonjë gjë për mua? Sigurisht që jo. Përkundrazi, nuk isha më 8 vjeç.
Viti im i tretë studimor ka filluar, ndërsa i dyti në Konviktin Studentor Shtetëror Pelagonia. Në dhomën numër 702, dy jurist, një farmacist dhe një ekonomist po debatojnë për tema të vështira historike për TMRO, TMORO dhe VMRO Autonomja/E bashkuara, ndërsa shoku i dhomës nga pylltaria refuzon të marrë pjesë. Por ne jemi të zhytur në diskutimin e asaj që kemi dëgjuar ose lexuar deri tani. Opinionet ndahen midis: 1. Organizata është ekskluzivisht një krijim bullgar; 2. Organizata është ekskluzivisht krijim maqedonas.
Pas disa javësh diskutime, u nxorën përfundime. Ishte komisioni i parë dhe ndoshta i fundit historik (pararendës i Miksit aktual) që arriti në disa përfundime të përbashkëta, ndërsa opinioni pa u lëkundur fare prej tyre.
Konkluzionet ishin si më poshtë:
- Organizata u themelua nga mësues të Ekzarkatit të Selanikut. Ata në kujtimet e tyre, pa mëdyshje janë deklaruar bullgarë, ndërsa termin maqedonas e kanë përdorur si shtesë gjeografike (ashtu si trakjas, etj.) Sa është probabiliteti që disa nga ato kujtime të jenë të falsifikuara apo jo – nuk mundeshim të pajtohemi.
- Fjala është se termi bullgar është konfesional (përcaktim fetar) – pas shfuqizimit të Kryepeshkopatës së Ohrit në vitin 1767. Kjo vlen për popullin, i cili me çdo kusht donte të largohej nga zgjedha e Patriarkanës Carigade (Greke). Por për këta mësues të ditur të organizatës – bursistë të Ekzarkatit, nuk ka gjasa që të mos e kenë ditur se çfarë do të thotë përcaktimi kombëtar bullgar.
- Të gjithë luftuan për Maqedoninë! Ky ishte edhe konkluzioni i fundit kur në magnetofonin e vjetër Grudig filloi të luante “Biser Balkanski” dhe vera e keqe nga tubat prej dy litrash tashmë po ziente në stomak dhe filloi të prekte trurin.
Sot diskutimi i dehur vazhdon në nivel zyrtar ndërshtetëror. Por kësaj here mes profesorëve universitarë, ndërsa opinioni hallakatet në çdo mbledhje të komisionit.
“Politika e oborreve të bardha për fshatrat dhe qytetet e zeza”
Sofje 1903
Por le të vazhdojmë ne me kërkimin e përfundimit të paarritur të Komisionit Pellagonas. Kjo është pyetja që hap vetë emrin e festës – Dita e Luftës Revolucionare Maqedonase. Kjo është pyetja: kush luftoi në atë luftë dhe për Maqedoninë e kujt luftoi?
Organizata (VMORO, më vonë TMORO) u themelua si reagim ndaj pakënaqësisë me vendimet e Kongresit të Berlinit, kur orekset e fuqive të mëdha bullgare në fazën e tyre të lindjes u kufizuan, nga fakti se, fuqitë e mëdha vendosën që Maqedoninë dhe Odrinën, edhe më tutje të i lënë brenda Perandorisë Osmane.
“Të gjitha rrugët të çojnë në Sofje”
VMORO, së shpejti TMORO, pas vetëm 7 vitesh nga themelimi i saj, po në Selanik, do të vendosë të ngrejë kryengritje në mbarë Maqedoninë. Por edhe në Odrinsko. Gjatë marrjes së këtij vendimi, sigurisht që janë marrë parasysh dërgesat e mëdha të një sasie të konsiderueshme pushkësh dhe materialesh të tjera nga principata e atëhershme bullgare.
Prandaj me siguri mund të thuhet se vendimi i vërtetë për ngritjen e një kryengritjeje u mor në Sofje, në pranverën e vitit 1903.
Pas Kongresit të Selanikut, Komiteti Qendror autorizoi Ivan Garvanovin të shkonte në Sofje, dhe atje të e shpallin vendimin për kryengritje – dhe për ta mbështetur atë. Në takimin me ministrin bullgar të mbrojtjes Dimitar Petrov, Garavnov theksoi:
“Zgjidhja është e pakthyeshme, sepse tashmë është përhapur gjithandej…”
Në takimin ku morën pjesë edhe Hristo Matov dhe Hristo Tatarçev – ministri bullgar i Brendshëm premtoi mbështetje të plotë morale dhe materiale për kryengritjen që duhej të ngrihej në gjysmën e dytë të korrikut të vitit 1903 (stil i vjetër).
Vendimi për ngritjen e kryengritjes u prit ndryshe.
Goce Dellçev nuk priti përfundimin e konsultimeve në Sofje dhe menjëherë u nis për në Qarkun Revolucionar të Cerskos për të demonstruar konceptin e ri të luftës. Ai mblodhi një çetë prej 40 vetash, ndërsa në atë ishin Pejo Javorov, Dimitar Stefanov, Dimo Haxhi Dimov dhe të tjerë.
Jane Sandanski shkroi: “Ai njoftim na vrau moralisht, ne menduam një gjë për Organizatën, bëmë një gjë tjetër, ndërsa na doli një gjë tjetër. Nuk kisha më fytyrë e as zemër për të agjituar si dikur… vetëm qanim”.
Konstantin Nunkov shkroi: “Në sytë tanë ajo është një aventurë e pamatur”. Menduam se kryengritja ishte e djallëzuar, e dëmshme, e pashpresë, e parakohshme, e papërgatitur, më shumë se kurrë! Ne e konsideronim si katastrofike për popullin maqedonas”.
Andon Dimitrov shkruante: “Në vitin 1902 dhe 1903 deri në ditën e kryengritjes – 20 korrik 1903 – gjendja e popullsisë bullgare në Turqi ishte e papërshkrueshme. Ne avokatëve policia na ndaloi edhe të paraqesim ankesa në organet administrative atje… Përveç mbërritjes së trupave serbe në Maqedoninë veriperëndimore, Hilmi Pasha, në marrëveshje me emisarët grekë, në jugperëndim krijoi një front për hyrjen e andartëve grekë. Dhe kështu trupat bullgare duhej të luftonin kundër tre fronteve: ushtrisë turke që i ndiqte, trupave serbe dhe andartëve grekë. Situata e organizatës u bë gjithashtu e vështirë.
Por kështu nuk mendonte as Sandre Daskalot (Tash marunishtë 1879 – Sofje 1949). Ai, pavarësisht pasojave, deri në fund qëndroi me vendimet e Kongresit të Selanikut.
Autobiografia e Sandre Daskallit, e botuar në Bullgari, bazuar në dorëshkrimin e shkruar në Sofje gjatë viteve të 30-ta të shekullit të kaluar, për lexuesit në Maqedoni u bë e disponueshme madje në vitin 2008.
(vazhdon)
Зоран Василески
Зоран Василески е роден во Струга во 1986 година. Во 2011 година магистрира на Правниот факултет во Скопје – на насоката Уставно право и политички систем. Две години претходно започнува со политички активизам, најпрво како член на марксистичка организација. Во периодот што следува учестува во протести против полициска бруталност, студентски протести, социјални протести, протести против воени сојузи итн. Пишувал поезија и кратки раскази, го интересира филозофија, историја, музичка и филмска уметност, пишува правни и политички анализи, учествува во иницијативи за организирање на работниците. Од 2020 година го уредува активистичкиот подкаст – Гласни идеи.
Zoran Vasileski
Zoran Vasileski ka lindur në Strugë në vitin 1986. Në vitin 2011 ka magjistruar në Fakultetin Juridik në Shkup – drejtimi E drejta kushtetuese dhe sistemi politik. Dy vjet më parë, ai filloi aktivizimin politik, fillimisht si anëtar i një organizate marksiste. Në periudhën që vijon merr pjesë në protesta kundër brutalitetit policor, protesta studentore, protesta sociale, protesta kundër aleancave ushtarake etj. Shkroi poezi dhe tregime, interesohet për filozofinë, historinë, muzikën dhe artin e filmit, shkruan analiza juridike dhe politike, merr pjesë në iniciativa për organizimin e punëtorëve. Që nga viti 2020, ai redakton podcastin aktivist – Ide të zëshme.
