Кога зборуваме за историјата, обично ги споменуваме водечките фигури, големите владетели и дипломати, но понекогаш забораваме дека историјата се состои од дејствијата на обичните луѓе – луѓето како што бил Христијан Тодоровски, кои со својата смелост, одлучност и преданост направиле нешто големо, нешто што ќе остане вечно запаметено во срцата и умовите на следните поколенија.
Христијан Тодоровски – Карпош е роден во Куманово, во 1921 година. Потекнува од средно-имотно земјоделско семејство кое се доселило од селото Гулинци, Паланечко, во предвечерието на Балканските војни. Наспроти желбите на негово семејство, кое што се надевало дека Христијан ќе се посвети на земјоделието и обработката на нивните имоти, тој уште во основно училиште покажувал голема љубов кон книгата. Во гимназиските денови се истакнува како ученик што солидно ја познава светската литература, кога преку општествените науки се запознава со комунистичките теории на Карл Маркс и Владимир Илич Ленин.
Триесетите години на минатиот век биле години на голема економска криза, на идеолошки борби, на Сталин и Хитлер, на надреализмот во уметноста и филозофијата, и борбата на работничката класа за нејзина еманципација.
Христијан го оформувал својот карактер во контекст на духот на времето во кое што живеел. Со неговите пријатели, во дебати што неретко траеле доцна во ноќта, се дискутирало на разни политичко-општествени теми, од италијанскиот напад на Абсинија, преку Шпанската граѓанска војна до внатрешно-политичката состојба во Кралството Југославија.
„Карпош – бунтовен ученик, револуционер од акција, јунак од песни и народен херој“
Неговиот карактер дошол до целосен израз преку неговата активност во Сојузот на комунистичка младина на Југославија (СКОЈ), каде се истакнал со посветеноста на партиските задачи и агитацијата за комунистичката идеја.
Преку неговото делување во напредната младина дошол во конфликт со професорите во гимназијата и во пролетта 1940 година, кога бил ученик во 7 клас, бил исклучен од училиштето, без право на упис на целата територија на Кралството Југославија.
Исклучувањето од училиштето особено тешко влијаело на младиот Христијан, кој уште еднаш станал сведок на неправдите на декадентниот училишен систем.
Нападот на Кралството Југославија од страна на фашистичките сили на 6 април 1941 година, Христијан Тодоровски го дочекал во своето Куманово каде што бил сведок на воздушните битки помеѓу југословенската авијација и германското луфтвафе. За него, особено тешка и понижувачка била сликата од поразените војници кои што се повлекувале од Страцин, преку Куманово, кон Скопје како и подоцнежното влегување на германската тенковска претходница во градот.
Сепак, за Месниот комитет на КПЈ во Куманово, окупацијата претставувала можност за понатамошен раст на партиската организација и создавање на првите никулци на народното ослободување на Македонија. Уште веднаш се започнало со првите акции против окупаторската власт.
На 8 април биле уништени архивата во Воениот округ и Даночната управа, а биле пронајдени неколку исправни и нови машини за пишување, нешто што подоцна многу помогнало во издавањето на весникот „Дедо Иван“ и партиската агитација и пропаганда. Три дена подоцна било одлучено да се започне со собирање на оружје и воена опрема останата од поразената југословенска војска.
Преку овие акции, Христијан со неполни 20 години, се покажал како сериозен и одговорен комунист поради што станал член на Комунистичката партија на Југославија.
Во пресрет на 11 октомври 1941 година, Христијан Тодоровски стапува во редовите на Козјачкиот партизански одред. Поради болеста на командирот на одредот Љубо Гачо, истиот во селото Четирце се дели на два дела. Првиот на чело со комесарот Киро Фетак заминува за козјачките села, додека пак другата група во која што се наоѓа и Карпош останува со болниот командант со намера подоцна двете групи да се спојат. Меѓутоа, на 17 октомври 1941 година, првата група е разбиена во селото Малотино при што се ликвидирани Стојан Георгиевски – Тане, Васе Гелев и Димче Еребица. Три дена претходно разбиен е и Карадачкиот партизански одред при што животите ги губат командантот Боро Менков и политичкиот комесар Перо Георгиевски – Чичо, и борците: Киро Бурназовски, Магдалена Антова, Бајрам Шабани, Аритон Димковски – Тонко и Наце Ивановски – Буѓони.
Сознанието дека двата одреди се уништени и дека голем дел од неговите блиски пријатели се загинати му паднало особено тешко на Хрстијан. По враќањето во Куманово илегално работи на подигнувањето на борбениот дух на народот, наскоро заминува во Србија каде што се вклучува на Кукавичкиот партизански одред кој што делувал во близина на Лесковац. Особено бил запазен во борбите на одредот во околината на Грделичка клисура и Јастребац. Подоцна преминува во Врањскиот партизански одред каде што се истакнува во битките кај Момин Камен и Владичин Хан.
Во пролетта 1943 година, Христијан Тодоровски се враќа во Куманово каде што со Панче Пешев е еден од организаторите при формирањето на Кумановскиот партизански одред. Треба да се напомене дека од неговите соборци од Србија е искучен од партијата и осуден на смрт поради дезертерство, бидејќи без нивно одобрување ја напуштил единицата и се вратил во својот град. По негова команда одредот започнува со своите активности во околината на Куманово каде што ги напаѓа бугарските воени и полициски сили и ги пали архивите на окупаторските единици по селата. Славата на одредот постојано се зголемува, а паралелно со тоа и репутацијата на командантот Христијан кој во народот станува попознат под името Карпош, алузија на водачот на големиот анти-османлиски бунт од XVII-от век во Североисточна Македонија.
Во годишниот извештај за 1943 година на командата на бугарската полиција се наведени многу акции на карпошовите единици. Така на пример во еден извештај се вели:
„На 18 септември 1943 година, околу 19.30 часот, група на околу 30 партизани го нападнале селото Орашац во кумановскиот срез. При влезот во селото тие започнале со интензивен оган и викале ‘Да живее Македонија и Советскиот Сојуз’“.
На 1 декември 1943 година, по наредба на Главниот штаб на НОБ и ПОМ, во кумановската област е формиран Првиот партизански батаљон „Орце Николов“, а Карпош е поставен за негов командант. Меѓу своите борци, тој бил познат како строг но правичен командант, почитуван од сите поради својата храброст, споредуван со големиот партизански командант Сава Ковачевиќ.
Првиот голем успех на овој батаљон било разбивањето на неколку четнички бригади во селото Дренак на планината Козјак. Во оваа битка Карпош бил полесно повреден кога една четничка бомба експлодирала близу него, а целиот настан го опишал Ацо Шопов во една песна посветена на славниот командант.
Следниот голем воен ангажман на батаљонот била битката на Пелинце која што се случила на 13 јануари 1944 година кога партизаните му го задале последниот одлучувачки удар за победа врз бугарскиот окупатор во Козјачието. Разбивањето на полицискиот баталјон кај селото Пелинце силно одекнал кај народот во Куманово, бидејќи окупаторските единици доживеале катастофален пораз.
Борбата кај селото Пелинце, покрај другото, придонесла многу за нараснување и омасовување на кумановскиот баталјон, во чиј состав стапувале претежно младинци како од Куманово, така и од селата.
Последниот чин од животот на Христијан Тодоровски – Карпош се одиграл на 7 февруари 1944 година кога батаљонот „Орце Николов“ ги нападнал утврдените бугарски воено-полициски единици во прешевското село Биљача. Постојат повеќе верзии за смртта на Карпош, но најчесто прифатената е дека при поправка на минофрлачот, непријателот ја видел светлоста на батериската лампа што ја носел по што бил погоден од митралез во гради.
Христијан Тодоровски – Карпош бил прогласен за народен херој на 29 јули 1945 година.
„Карпош не бил водач на голема и помпезна војска, туку обичен човек од народот“
Неговата одлука да се спротивстави на фашистичката окупација не била мотивирана од властољубие или славољубие, туку од љубов кон својата татковина и од голема желба за слобода.
Сега, повеќе отколку некогаш, ние треба да се сетиме на улогата на Христијан Тодоровски – Карпош во нашата историја. Луѓето како него се оние што со својата смелост и одлучност, со својата несопирлива верба во правдата и слободата, го формираат светот во кој живееме.
Денес името на Карпош го носат Општина Карпош во Скопје, населбата Карпош во Куманово, основните училишта во Скопје, Куманово и село Драгоманце. Нека неговата приказна нè води и надахне да ги почитуваме и вреднуваме сите луѓе од народот, чија сила и храброст го менува светот.
Стефан Илиевски
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Стефан Илиевски е роден во 1991 година во градот Куманово, Република Македонија. Илиевски завршил средно училиште во неговиот роден град, а во 2010 година, тој се запишал на универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во 2014 година Илиевски, со одбрана на тезата „Големата источна криза“ успешно ги завршил студиите за историја на Филозофскиот факултет, Институт за историја. Во 2015 година, се запишал на постдипломски студии на Институтот за национална историја во Скопје во групата „Балканот за време на создавањето на националните држави“. Во 2018 година, под менторство на проф. д-р Македонка Митрова, магистрирал на магистерскиот труд: „Куманово Каза во последните децении на XIX век: помеѓу урбаното и руралното“. Досега неговите придонеси биле објавени во научните списанија „Гласник на Институтот за национална историја“ и „Историја“ како и во неколку дневни весници и интернет портали. Неговото централно поле на истражување е историјата на долгиот Деветнаесетти век, поблиску специјализирана за истражување на формирањето на балканските нтации и национализми, интелектуалната и социо-економска историја на Европа во деветнаесеттиот век, геополитичките и дипломатските односи во модерната ера и др. Од 2022 година е студент на докторски студии при Институтот за национална историја – Скопје.
Kur flasim për historinë, zakonisht përmendim figurat kryesore, sundimtarët dhe diplomatët e mëdhenj, por ndonjëherë harrojmë se historia përbëhet nga veprimet e njerëzve të thjeshtë – njerëz si Hristian Todorovski, të cilët me guximin, vendosmërinë dhe përkushtimin e tyre bënë diçka të madhe, diçka që do të mbetet përgjithmonë e kujtuar në zemrat dhe mendjet e brezave të ardhshëm.
Hristijan Todorovski – Karposh, u lind në Kumanovë në vitin 1921. Rrjedh nga një familje bujqësore e shtresës së mesme, e cila emigroi nga fshati Gulinci, të Pallankës, në preludin e Luftërave Ballkanike. Ndryshe nga dëshira e familjes së tij, e cila shpresonte se Hristijani do t’i përkushtohej bujqësisë dhe kultivimit të pronave të tyre, ai tregoi një dashuri të madhe për librin edhe në shkollën fillore. Në gjimnaz, ai u shqua si një student me njohuri solide të letërsisë botërore, dhe më vonë u njoh me shkencat shoqërore përmes studimit të teorive komuniste të Karl Marksit dhe Vladimir Iliç Leninit.
Vitet e tridhjetë të shekullit të kaluar ishin vite të krizës së madhe ekonomike, të betejave ideologjike, të Stalinit dhe Hitlerit, të surrealizmit në art dhe filozofi dhe të luftës së klasës punëtore për emancipimin e saj.
Hristijani e formësoi karakterin e tij në kontekstin e frymës së kohës në të cilën jetonte. Me miqtë e tij, në debatet që zgjasnin shpesh deri në orët e vona të natës, diskutoheshin tema të ndryshme politike dhe sociale, që nga sulmi italian në Abisini, përmes Luftës Qytetare Spanjolle e deri te situata e brendshme politike në Mbretërinë e Jugosllavisë.
“Karposh – student rebel, revolucionar i veprimit, hero prej këngëve dhe hero kombëtar”
Karakteri i tij rebel u shpreh me veprimtarinë e tij në Lidhjen e Rinisë Komuniste të Jugosllavisë, ku u dallua me përkushtimin në detyrat partiake dhe agjitacionin për idenë komuniste.
Me veprimet e tij në rininë e avancuar ra në konflikt me profesorët e gjimnazit dhe në pranverën e vitit 1940, kur ishte nxënës në klasën e 7-të, u përjashtua nga shkolla, pa të drejtë regjistrimi, në të gjithë territorin e Mbretërisë së Jugosllavisë.
Përjashtimi nga shkolla pati një ndikim veçanërisht të rëndë tek Hristijani i ri, i cili edhe një herë u bë dëshmitar i padrejtësive të sistemit dekadent shkollor.
Sulmin e Mbretërisë së Jugosllavisë nga forcat fashiste më 6 prill 1941, Hristijan Todorovski e priti në Kumanovën e tij, ku ishte dëshmitar i betejave ajrore ndërmjet aviacionit jugosllav dhe Luftwaffes gjermane. Për të, imazhi i ushtarëve mbretërorë të mundur që tërhiqeshin nga Stracini, përmes Kumanovës, drejt Shkupit, si dhe hyrja e mëvonshme e tankeve paraardhëse gjermane në qytet, ishte veçanërisht e vështirë dhe poshtëruese.
Mirëpo, për Komitetin Lokal të PKJ-së në Kumanovë, okupimi paraqiste mundësi për rritjen e mëtejshme të organizimit partiak dhe krijimin e filizave të parë të çlirimit kombëtar të Maqedonisë. Menjëherë filluan aksionet e para kundër pushtetit pushtues.
Më 8 prill u shkatërruan arkivat e Qarkut Ushtarak dhe të Drejtorisë Tatimore, dhe u gjetën disa makina shkrimi funkcionale dhe të reja, gjë që më vonë ndihmoi shumë në botimin e gazetës “Dedo Ivan” dhe agjitacionin dhe propagandën e partisë. Tri ditë më vonë u vendos që të fillojë grumbullimi i armëve dhe pajisjeve ushtarake të mbetura nga ushtria e mundur jugosllave.
Nëpërmjet këtyre veprimeve, Hristijani, i cili ishte më pak se 20 vjeç, u tregua si një komunist serioz dhe i përgjegjshëm, prandaj u bë anëtar i Partisë Komuniste të Jugosllavisë.
Në prag të 11 tetorit të vitit 1941, Hristijan Todorovski u radhit në radhët e çetës partizane të Kozjakut. Për shkak të sëmundjes së komandantit të çetës, Lubo Gaços, e njëjta ndahet në dy pjesë në fshatin Çetircë. I pari, në krye me komisarin Kiro Fetak, niset për në fshatrat e Kozjakut, ndërsa grupi tjetër, ku bën pjesë edhe Karposhi, qëndron me komandantin e sëmurë me synimin, që më vonë, të dy grupet të bashkohen. Mirëpo, më 17 tetor të vitit 1941, grupi i parë u shkatërrua në fshatin Mallotinë, gjatë të cilit u likuiduan Stojan Georgievski – Tane, Vase Gelev dhe Dimçe Erebica. Tri ditë më parë u shkatërrua edhe çeta partizane e Karadakut, ku humbën jetën komandanti Boro Menkov dhe komisari politik Pero Georgievski – Çiço, si dhe luftëtarët: Kiro Burnazovski, Magdalena Antova, Bajram Shabani, Ariton Dimkovski – Tonko dhe Nace Ivanovski – Bugjoni.
Kur u kuptua se dy skuadrat u shkatërruan dhe se një pjesë e madhe e miqve të tij të ngushtë u vranë, ishte veçanërisht e vështirë për Hrstijanin. Pas kthimit në Kumanovë, ilegalisht punon për ngritjen e frymës luftarake të popullit, së shpejti niset për në Serbi, ku bashkohet me Çetën Partizane Kukavicë që vepronte në afërsi të Leskovcit. Ai veçanërisht u dallua në betejat e skuadrës në afërsi të Grykës së Gërdelicës dhe Jastrebcit. Më vonë kalon në çetën partizane të Vranjës, ku u dallua në betejat e Momin Kamenit dhe Vlladiçin Hanit.
Në pranverën e vitit 1943 Hristijan Todorovski kthehet në Kumanovë, ku së bashku me Pançe Peshevin ishte njëri nga organizatorët e formimit të Çetës Partizane të Kumanovës. Vlen të theksohet se nga ana e bashkëluftëtarëve të tij nga Serbia ai u përjashtua nga partia dhe u dënua me vdekje për dezertim, sepse u largua nga njësia pa miratimin e tyre, dhe u kthye në qytetin e tij. Nën komandën e tij, çeta fillon veprimtarinë e saj në rrethinën e Kumanovës, ku sulmon forcat ushtarake dhe policore bullgare dhe djeg arkivat e njësive pushtuese nëpër fshatra. Fama e çetës po rritet vazhdimisht dhe paralelisht me këtë edhe reputacioni i komandantit Hristijan, i cili po bëhet më i njohur në popull me emrin Karposh, aludim për prijësin e kryengritjes së madhe antiosmane të shekullit të 17-të në Maqedoninë Verilindore.
Në raportin vjetor për vitin 1943 të komandës së policisë bullgare renditen shumë veprime të njësiteve të Karposhit. Për shembull, një raport thotë:
“Më 18 shtator të vitit 1943, rreth orës 19:30, një grup prej rreth 30 partizanësh sulmuan fshatin Orashac të rajonit të Kumanovës. Me të hyrë në fshat, ata hapën zjarr të fortë dhe thërrisnin “Rroftë Maqedonia dhe Bashkimi Sovjetik”.
Më 1 dhjetor të vitit 1943, me urdhër të shtabit të LNÇ-së dhe të POM-it, në rajonin e Kumanovës u formua Batalioni i Parë partizan “Orce Nikollov”, ndërsa komandant i tij u emërua Karposhi. Ndër luftëtarët e tij njihej si komandant i rreptë, por i drejtë, i respektuar nga të gjithë për trimërinë e tij, krahasuar me komandantin e madh partizan Sava Kovaçeviç.
Suksesi i parë i madh i këtij batalioni ishte shkatërrimi i disa brigadave çetnike në fshatin Drenak të malit të Kozjakut. Në këtë betejë Karposhi ka qen i plagosur lehtë, kur pranë tij shpërtheu një bombë çetnike, ndërsa të gjithë ngjarjen e përshkruan Aco Shopov në një poezi kushtuar komandantit të famshëm.
Angazhimi tjetër i madh ushtarak i batalionit ishte beteja e Pelincës, e cila u zhvillua më 13 janar të vitit 1944, kur partizanët i dhanë goditjen e fundit vendimtare për fitoren ndaj pushtuesit bullgar në rajonin e Kozjakut. Shkatërrimi i batalionit të policisë në afërsi të fshatit Pelincë pati një jehonë të fortë te populli i Kumanovës, sepse njësitë okupatore pësuan një disfatë katastrofike.
Për rritjen dhe masivizimin e batalionit të Kumanovës, i cili përbëhej më së shumti nga të rinjtë nga Kumanova dhe nga fshatrat, ndër të tjera, kontribuoi shumë beteja afër fshatit Pelincë.
Akti i fundit i jetës së Hristijan Todorovski – Karposh ndodhi më 7 shkurt të vitit 1944, kur batalioni “Orce Nikollov” sulmoi njësitë e fortifikuara ushtarako-policore bullgare në fshatin Biljaça të Preshevës. Ka disa versione për vdekjen e Karposhit, por më i pranuari është se gjatë riparimit të mortajës, armiku ka parë dritën e elektrikut të dorës që mbante, pas së cilës është goditur me automatik në gjoks.
Hristijan Todorovski – Karposhi u shpall hero i popullit më 29 korrik të vitit 1945.
“Karposhi nuk ishte udhëheqës i një ushtrie të madhe dhe pompoze, por një njeri i zakonshëm i popullit”
Vendimi i tij për t’i rezistuar pushtimit fashist nuk ishte i motivuar nga epshi për pushtet apo lavdi, por nga dashuria për atdheun dhe dëshira e madhe për liri.
Tani, më shumë se kurrë, duhet të kujtojmë rolin e Hristijan Todorovskit – Karposh në historinë tonë. Njerëz si ai janë ata që me guximin dhe vendosmërinë e tyre, me besimin e tyre të pandalshëm në drejtësi dhe liri, i japin formë botës në të cilën jetojmë.
Sot emrin Karposh e mbajnë komuna e Karposhit në Shkup, vendbanimi Karposh në Kumanovë, shkollat fillore në Shkup, Kumanovë dhe fshati Dragomancë. Historia e tij na udhëzoftë dhe na frymëzoftë që të respektojmë dhe vlerësojmë të gjithë njerëzit nga populli, forca dhe guximi i të cilëve ndryshon botën.
Stefan Ilievski
Redaktorët e Ide të zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë
Stefan Ilievski ka lindur në vitin 1991 në qytetin e Kumanovës, Republika e Maqedonisë. Ilievski mbaroi shkollën e mesme në vendlindje dhe në vitin 2010 u regjistrua në Universitetin e Sh. Kirili dhe Metodi” në Shkup. Në vitin 2014, Ilievski përfundoi me sukses studimet e historisë në Fakultetin Filozofik, Instituti i Historisë, duke mbrojtur tezën e tij “Kriza e madhe lindore”. Në vitin 2015 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Institutin e Historisë Kombëtare në Shkup në grupin “Ballkani gjatë krijimit të shteteve kombëtare”. Në vitin 2018, nën mentorimin e prof. Dr. Makedonka Mitrova, ka magjistruar në temën e magjistraturës: “Kumanova Kaza në dekadat e fundit të shekullit XIX: ndërmjet urbanes dhe rulales”. Kontributet e tij deri më tani janë botuar në revistat shkencore “Glasnik i Institutit të Historisë Kombëtare” dhe “Historia” si edhe në disa gazeta ditore dhe portale interneti. Fusha e tij qendrore e kërkimit është historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më e specializuar në kërkimin e formimit të kombeve dhe nacionalizmave ballkanikë, historinë intelektuale dhe socio-ekonomike të Evropës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, marrëdhëniet gjeopolitike dhe diplomatike në epokën moderne, etj. Nga viti 2022 është doktorant në Institutin e Historisë Kombëtare – Shkup.
