„Ужасна и зла војна предизвикува гнев,
бич што бие, татнеж на бес, лелеци,
безмилосна војна, море од солзи и бол…“
Оваа војна (1912), Иван Вазов
Летово, како поголемиот број на македонски граѓани, фамилијарно решивме годишниот одмор да го поминеме на плажите во соседна Грција. Попатно, откако автобусот ја помина обиколницата околу Солун, на патоказите на населените места забележав нешто што веднаш ми падна во очи. Повеќето од селата или туристичките места во својот топоним го носеа префиксот „Nea“ или „Neos“ што во македонски превод значи „нова“ или „нов“. Иако од претходно знаев дека голем број од населените места на Халкидики се формирани во блиското минато, немав претстава за нивната историја. Затоа решив, од чиста интелектуална љубопитност, дел од моето слободно време на одморот да посветам на ова прашања.
Така на пример, дојдов до сознанието дека Неа Каликратија била формирана во 1922 година од страна на протераните Грци од Каликратија, предградие на денешен Бујукчекмеџе во близина на Истанбул. Неос Мармарас бил населен со жителите на Мармарас, остров во Мраморното море. Неа Мудања го добила називот по градот Мудања во денешна Турција, крај Бурса и тн. Десетици и десетици населени места на Халкидики и во внатрешноста на Грција ги носат имињата на градови или села што некогаш припаѓале на територии што денес се наоѓаат во границите на Република Турција.
„Нови топоними – одраз на траума што протераното население ја доживеало на колективно ниво“
По потпишувањето на Лозанскиот мировен договор (1923) и размената на населението меѓу Грција и Турција, бегалците со себе го донеле топонимот на местото од каде што потекнувале. Користењето на овие топоними е одраз на длабоката историска траума што протераното население ја доживеало на колективно несвесно ниво.
„Периодот 1912 – 1923 година, игра клучна улога во историските трауми на балканските народи“
Балканските војни, Првата светска војна и Грчко-турската војна тектонски го промениле демографскиот пејзаж на Балканот. Како што пишува грчката историчарка Елизабет Контогиорги, цивилите по првпат во дваесеттиот век на тлото на Европа станале мета, додека од страна на противничките воени сили биле поставени „нови стандарди на суровост и уништување“.
Така на пример, со поразот и повлекувањето на османлиските војски за време на Балканските војни (1912 – 1913) од османлиска Македонија се повлекува и голем дел од цивилното муслиманско население. Градската култура на македонските Турци, создавана во текот на целиот период од османлиската управа на овие простори, била избришана за неколку месеци. Како што еден муслиман од Македонија сведочи за настаните од октомври, 1912 година:
„Тргнавме, но беше, речиси, невозможно да се напредува. Патот беше блокиран со запрежни коли, стока, жени и деца што се движеа без ред. Тоа е нашето муслиманско население кое се повлекува кон внатрешноста. Кутрите луѓе! Сите се во солзи затоа што си ги напуштаат имотот и домовите: ужасот на војната веќе започна.“
Слична судбина доживеале и другите балкански народи. Македонското население со поделбата на османлиска Македонија меѓу балканските држави и етничките чистења што следеле ја изгубило територијалната компактност и било подложено на насилна асимилација. Албанците од Косово и Македонија биле подложени на репресалии и одмазди од страна на настапувачката српска војска. Србија во Првата светска војна изгубила 30% од пред-воената машка популација и сл.
Под историска траума подразбираме кумулативна емоционална и психолошка повреда, што е резултат на масовни трауматични искуства пренесена низ повеќе генерации. Овој концепт често се поврзува со одредени етнички или културни групи кои доживеале значително угнетување и неволји.
„Историската траума произлегува од етничко чистење, колонизација, ропство, геноцид, присилна асимилација…“
Историската траума често произлегува од настани како што се етничко чистење, колонизација, ропство, геноцид, присилна асимилација и други форми на систематско угнетување. Ефектите од историската траума се пренесуваат од една генерација на друга. Овој пренос може да се случи преку различни психолошки или општествени механизми како што се родителските навики, образовниот систем или во случајот на населените места на Халкидики, преку топографијата.
Историските трауми произлезени од војните во втората деценија на XX-от век биле производ на националистичките идеологии и „големи идеи“ од XIX-от век. Семето на балканскиот раздор било посеано, а последиците од овие настани ги чувствуваме до денес.
Но, за тоа дали постоеле други алтернативи ќе зборуваме во наредната колумна.
Стефан Илиевски
Стефан Илиевски е роден во 1991 година во градот Куманово, Република Македонија. Илиевски завршил средно училиште во неговиот роден град, а во 2010 година, тој се запишал на универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во 2014 година Илиевски, со одбрана на тезата „Големата источна криза“ успешно ги завршил студиите за историја на Филозофскиот факултет, Институт за историја. Во 2015 година, се запишал на постдипломски студии на Институтот за национална историја во Скопје во групата „Балканот за време на создавањето на националните држави“. Во 2018 година, под менторство на проф. д-р Македонка Митрова, магистрирал на магистерскиот труд: „Куманово Каза во последните децении на XIX век: помеѓу урбаното и руралното“. Досега неговите придонеси биле објавени во научните списанија „Гласник на Институтот за национална историја“ и „Историја“ како и во неколку дневни весници и интернет портали. Неговото централно поле на истражување е историјата на долгиот Деветнаесетти век, поблиску специјализирана за истражување на формирањето на балканските нтации и национализми, интелектуалната и социо-економска историја на Европа во деветнаесеттиот век, геополитичките и дипломатските односи во модерната ера и др. Од 2022 година е студент на докторски студии при Институтот за национална историја – Скопје.
“Lufta e tmerrshme dhe e ligë shkakton zemërim,
kamxhik që rreh, ulërimë tërbimi, vajtime,
luftë e pamëshirshme, një det lotësh dhe dhimbjesh…”
Kjo luftë (1912), Ivan Vazov
Këtë verë, si shumica e qytetarëve maqedonas, vendosëm që familjarisht pushimin vjetor të e kalojmë në plazhet e Greqisë fqinje. Gjatë rrugës, pasi autobusi kaloi unazën rreth Selanikut, në tabelat rrugore të zonave të banuara, vura re diçka që menjëherë më ra në sy. Shumica e fshatrave apo vendeve turistike në toponimin e tyre kishin parashtesën “Nea” ose “Neos”, që në përkthimin maqedonisht do të thotë “e re” ose “i ri”. Edhe pse që më parë e dija se shumë prej vendbanimeve të Halkidikisë, ishin formuar në të kaluarën e afërt, nuk kisha asnjë ide për historinë e tyre. Prandaj vendosa, për kuriozitet të pastër intelektual, që një pjesë të kohës time të lirë në pushime t’i kushtoj këtyre pyetjeve.
Kështu për shembull, arrita në dijeni se Nea Kallikratia u formua në vitin 1922, nga grekët e dëbuar nga Kallikratia, një periferi e Byjykçekmexhe-së së sotme pranë Stambollit. Neos Marmaras banohej nga banorët e Marmarasë, një ishull në Detin Marmara. Nea Mudanja e ka marrë emrin e qytetit Mudanja në Turqinë e sotme, afër Bursës etj. Dhjetëra e dhjetëra vendbanime në Halkidiki dhe në brendësi të Greqisë, mbajnë emrat e qyteteve apo fshatrave që dikur i përkisnin territoreve që sot janë brenda kufijve të Republikës së Turqisë.
“Toponimet
e reja – pasqyrim i traumës që përjetoi popullsia e dëbuar në nivel kolektiv”
Pas nënshkrimit të Traktatit të Paqes të Lozanës (1923) dhe shkëmbimit të popullsisë midis Greqisë dhe Turqisë, refugjatët sollën me vete toponimin e vendit nga kishin ardhur. Përdorimi i këtyre toponimeve është pasqyrim i traumës së thellë historike që përjetoi popullata e dëbuar në një nivel kolektiv të pavetëdijshëm.
“Periudha
mes viteve 1912-1923 luan një rol kyç në traumat historike të popujve
ballkanikë”
Luftërat Ballkanike, Lufta e Parë Botërore, dhe Lufta Greko-Turke ndryshuan tektonikisht peizazhin demografik të Ballkanit. Siç shkruan historiania greke Elizabeth Kontogiorgi, civilët u bënë objektiva për herë të parë në shekullin e njëzetë në tokën evropiane, ndërkohë që “standardet e reja të mizorisë dhe shkatërrimit” u vendosën nga forcat ushtarake kundërshtare.
Për shembull, me disfatën dhe tërheqjen e ushtrive osmane gjatë Luftërave Ballkanike (1912-1913), një pjesë e madhe e popullsisë civile myslimane u tërhoq edhe nga Maqedonia Osmane. Kultura urbane e turqve maqedonas, e krijuar gjatë gjithë periudhës së administrimit Osman të këtyre zonave, u fshi në pak muaj. Siç dëshmon një mysliman nga Maqedonia për ngjarjet e tetorit të vitit 1912:
“U nisëm, por ishte pothuajse e pamundur të përparonim. Rruga ishte e bllokuar me karroca, bagëti, gra dhe fëmijë që lëviznin të pa kurrfarë rendi. Kjo është popullsia jonë myslimane që po tërhiqet në brendësi të vendit. Njerëz të varfër! Të gjithë janë në lot sepse po lënë pasuritë dhe shtëpitë e tyre: tmerri i luftës tashmë ka filluar.”
Kombet e tjera ballkanike përjetuan një fat të ngjashëm. Me ndarjen e Maqedonisë Osmane ndërmjet shteteve ballkanike, dhe spastrimin etnik që pasoi, popullsia maqedonase humbi kompaktësinë territoriale dhe iu nënshtrua asimilimit të detyruar. Shqiptarët nga Kosova dhe Maqedonia iu nënshtruan reprezaljeve dhe hakmarrjeve nga ushtria pushtuese serbe. Gjatë Luftës së Parë Botërore, Serbia humbi 30% të popullsisë së saj mashkullore të paraluftës, etj.
Me traumë historike nënkuptojmë lëndimin kumulativ emocional dhe psikologjik, i cili është rezultat i përvojave masive traumatike, të përcjella në disa breza. Ky koncept shpesh lidhet me grupe të caktuara etnike ose kulturore, që kanë përjetuar shtypje dhe vështirësi të konsiderueshme.
“Trauma
historike rezulton nga spastrimi etnik, kolonizimi, skllavëria, gjenocidi,
asimilimi i detyruar…”
Trauma historike, shpesh rezulton nga ngjarje të tilla si spastrimi etnik, kolonizimi, skllavëria, gjenocidi, asimilimi i detyruar dhe forma të tjera të shtypjes sistematike. Efektet e traumës historike kalojnë nga një brez në tjetrin. Ky transmetim mund të ndodhë përmes mekanizmave të ndryshëm psikologjikë ose shoqëror, si shprehitë e prindërve, sistemi arsimor, ose në rastin e vendbanimeve të Halkidikisë, përmes topografisë.
Traumat historike të ardhura nga luftërat e dekadës së dytë të shekullit të 20-të ishin produkt i ideologjive nacionaliste dhe “ideve të mëdha” të shekullit të 19-të. U mbollën farat e përçarjes ballkanike dhe pasojat e këtyre ngjarjeve i ndjejmë edhe sot e kësaj dite.
Por vallë nëse ka pasur alternativa të tjera, do të flasim në kolumnën tjetër.
Stefan Ilievski
Stefan Ilievski ka lindur në vitin 1991 në qytetin e Kumanovës, Republika e Maqedonisë. Ilievski mbaroi shkollën e mesme në vendlindje dhe në vitin 2010 u regjistrua në Universitetin e Sh. Kirili dhe Metodi” në Shkup. Në vitin 2014, Ilievski përfundoi me sukses studimet e historisë në Fakultetin Filozofik, Instituti i Historisë, duke mbrojtur tezën e tij “Kriza e madhe lindore”. Në vitin 2015 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Institutin e Historisë Kombëtare në Shkup në grupin “Ballkani gjatë krijimit të shteteve kombëtare”. Në vitin 2018, nën mentorimin e prof. Dr. Makedonka Mitrova, ka magjistruar në temën e magjistraturës: “Kumanova Kaza në dekadat e fundit të shekullit XIX: ndërmjet urbanes dhe rulales”. Kontributet e tij deri më tani janë botuar në revistat shkencore “Glasnik i Institutit të Historisë Kombëtare” dhe “Historia” si edhe në disa gazeta ditore dhe portale interneti. Fusha e tij qendrore e kërkimit është historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më e specializuar në kërkimin e formimit të kombeve dhe nacionalizmave ballkanikë, historinë intelektuale dhe socio-ekonomike të Evropës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, marrëdhëniet gjeopolitike dhe diplomatike në epokën moderne, etj. Nga viti 2022 është doktorant në Institutin e Historisë Kombëtare – Shkup.
