Многупати досега било пишувано за тоа кој е учителот, неговото место во општеството и неговата задача. Секоја историска доба има свој воспитно образовен идеал, па сходно на тоа се формирала вредносната слика за ликот на учителот. На почетокот да се осврнеме кон самиот назив учител. Во нашиот јазик се употребуваат уште неколку термини, со кои се означува човек кој поучува и воспитува деца. Без разлика дали ќе се употреби терминот наставник, учител или просветен работник, значењето е исто.
Кога би го дефинирале наставникот и неговата дејност, би можело да кажеме дека тој е човек со соодветно образование чија што работна задача е да ги образува односно поучува и воспитува младите генерации. Треба да се спомене дека учителот има особено важна функција и во континуираниот развој и на возрасните членови на општеството, бидејќи потребата од доживотно учење е еден од карактеристиките на современиот човек.
„Учителот – просветител за описменување, или државен модел за обликување на идните поколенија?“
Во минатото пак учителот бил личност околу која што била структурирана локалната заедница. Писменоста била реткост а неписменоста била општествена просечност. Од тука и самата улога на учителот, била двојно поголема, бидејќи тој требало да даде одговор односно решение на предизвиците и проблемите со кои се соочувало населението. Во тој контекст учителот требало со своето знаење да е над општиот просек, притоа да е трудољубив, снаодлив, да поседува извесни социо-емоционални вештини кои би му помогнале во неговата работа. Треба да напоменеме дека тогашниот учител можеби и не ги разбирал овие нешта со кои ние денес ја опишуваме неговата дејност. Претходно наведените карактеристики се само плод на нашата анализа и обид со денешни термини да го објаснеме делувањето на учителот во минатото.
Со самото тоа што учителот се наоѓал на едно повисоко воспитно образовно ниво од мнозинството, истиот претставувал модел според кој останатите требало да се обликуваат. Учителот едноставно е модел кој што го поставува државата која суптилно упатува порака како треба нејзините идни поколенија да „изгледаат“.
Во македонскиот случај во овој контекст има два проблеми.
Најпрво образовните институции, се омасовиле во втората половина на XIX век, но и покрај тоа омасовување, сепак бројот на ученици во училиштата бил сосема мал. Кон ова говори фактот што на првиот попис по втората светска војна потполно неписменото население изнесувало 80% од целокупното население.
Македонскиот народ немал своја држава која што можела да го организира и регулира воспитно-образовниот систем. На теренот постоеле, османлиски, грчки, српски и бугарски училишта. Нивната иманентна цел никогаш не беше воспитување и образување на учениците, туку всадување на соодветна национална свест.
Таа национална свест беше предуслов за понатаму во згоден политички момент, територијата на Македонија, да се припои кон онаа страна чија што националност ќе биде најбројна. Беше тоа едноставно кажано обична борба за души. Учениците кои влегуваа во училиштата, всушност влегуваа во една нова нација, нов јазик, нова култура. Поради фактот што особита пречка била и воопшто да се разбере учителот, бројот на учениците кои со успех го завршувале своето образование бил сосема мал, но бројот на припаднциците на еди која си балканска нација, драстично се зголемувал, барем на хартија! Согласно кажаното од учителот во тој период се очекуваше да биде еманатор на националното чувство, човек кој строго ќе истренира кај децата определена националност!
„Каде е и кој е учителот во денешницата? Прашање кое би требало се почесто да се поставува.“
Како што е познато Македонија има повеќе децениски проблем со партизација и непотизам во јавниот сектор. Партизацијата е особено опасна појава, бидејќи за да добиете некакво работно место вие едноставно мора беспоговорно да се сложувате со она што определената партија ќе го наметне. Во тој контекст и современите учители станаа жртва на таквите тенденции. Треба да се има во предвид дека иако во мал број, денес сеуште постојат учители кои што одделуваат на едноумието. Дури изненадувачки е присутен и еден нов феномен. Со намалување на достоинството и пред се ниските плати, бројот на учители се намалува.
Властите немаат обилен избор, па така нерадо мораат да ги вработуваат и да им обезбедат услови за работа на оние кои со ништо не можат да ги покорат. Искрено сакам да верувам дека токму тука и токму од тие луѓе може да се очекува некоја крупна промена на воспитно образовен план во иднина!
Обидот сите луѓе да се подведат под една идеолошка матрица не е нов. Тоа е репетитивен модел на однесување на оние кои што ја имаат власта од најстари времиња, па се до денес. Во еден тоталитарен систем, улогата на учителот е да ја воспита младината на едната и единствено можна вистина, која е објавена во некаков си план и политичка програма. Македонската современост иако формално е демократско плуралистичко општество, сепак во неа дозволено е да виреат само прокапиталистичките идеи. Сите останати поими се прогонети иако дел се изразито хуманистички и пред се надахнуваат со дух на промена.
Никој веќе не говори за отпор, бунт, револуција, тоа едноставно не е прифатливо. Во духот на модерноста е да се говори за реформи, стратегии, концепти итн. во тој стил на безсилни, меки и крајно некорисни потфати. Некои ќе напоменат дека нашето општество е демократско. Јас сепак би ги запрашал што подразбираат под терминот „демократско општество“? Степенот на демократија во општеството би можел да се измери според тоа колку јавното мнение е пресудно во процесот на одлучување за определени проблеми и предизвици. Доколку тука го мериме степенот на демократичност, лесно ќе согледаме дека демократија нема! Демократијата ние единствено ја мериме според учеството на населението во изборните процеси, но тоа не е демократија.
„Изборите се само една увертира во демократијата, конкретната демократија се гледа тогаш кога волјата на народот ќе влијае врз некоја одлука!“
Каква е поврзаноста на учителот со општествените збивања? Учителот имено ја има таа уникатна можност да креира и воспитува генерации, го има знаењето и умеењето кое е потребно за да искаже пркос кон општествено политичките трендови. Тој е должен не само да предава знаење, туку со своите постапки и вредности да ги воспитува идните генерации. Од тука учителот може и мора да биде клучната алка во демократизацијата на општеството и издигнувањето на народот на еден повисоко општествено политички стадиум на развој. Наместо учителот да биде туркан на страна, да се подвитка на наметнатото општествено мнение дека тој е само чиновник, дека од него ништо не зависи, учителот треба да се исправи и цврто да каже дека тој е оној што во своите раце ја држи иднината на општеството. Воедно учителот треба да се истакне и на општествен план. Премногу долго постои мислењето, дека учителот нема што да каже. Тој став потекнува пред се од деградацијата на самото занимање. Учителот е пред се професионалец во соодветна научна област и неговото мислење, доколку е издржано со факти, треба да се почитува, но и да се издигне на пиедестал, кој ќе ги засени сите останати ставови кои само затоа што имаат голем број на приврзаници се етаблираат како точни и вистинити. Одликите на совршениот учител би биле бунтовноста, креативноста, упорноста, бестрашноста, одлучноста, трудољубивоста крунисани со знаење!
Учителот не смее и не треба да биде свитлива материја, аморфна маса која ќе се подава на сечие насилие. Тој треба да биде оној кој што ќе го искине тој злокобен синџир на простотијата, политичката и економска моќ. Да се биде учител значеше да се биде проблем за властите, да се биде предвесник на нова и хумана идеја, со дело а не само со збор да се покаже како треба да се обликува и создава општеството.
Денешниот учител треба да согледа дека неговото знаење не треба да стои мртво како неотворена книга, заборавена на некоја полица. Знаењето треба да му послужи во борба за остварување на работничките права, за хуманизирање на средината во која што работи и живее, за создавање на еден свет достоен за човечки живот. Да не заборавиме дека ние најмногу поучуваме со својот личен пример. Како тогаш еден сервилен лик, врз кој секој се истура, кој се согласува со се, кој не размислува подалеку од тоа како ќе го помине денот, ќе креира критички настроена, бестрашна и борбена младина, која ќе се бори за подобар свет? Животот е непрестана борба, во која губат оние кои од таа борба се откажале! Учителот денес мора да биде онаков, како што замислува дека неговите ученици треба да бидат! Мора да бори за подобар живот, мора да остави достоен интелектуален пример, за во иднина неговите ученици да не прифаќаат ништо под тоа достоинство, но да се борат за многу што подобро над тој степен на развој кој го виделе кај својот учител.
Учителот преку својата дејност треба да се потврдува себе си, неговите принципи и идеали. Најголемата болест на современоста е безидејноста и безнадежноста! Таа болест може да биде и фатална бидејќи оној кој се свиткал пред проблемите, ќе поучува на подвиткување па така ќе добиеме иднина во која свитливоста ќе е општествен стандард а бунтот нешто што би граничело со лудило. Од нас самите зависи иднината, сегашноста ни ја скроиле други во некои минати дни, да се потрудиме ние подобро да кроиме!
Васко Гичевски
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Васко Гичевски е роден во 1997 година во Битола. Дипломирал на Институтот за историја на Филозофскиот факултет при Универзитетот „Свети Кирил и Методиј“ во Скопје во 2020 година. Прогласен е за најдобро дипломиран студент на генерацијата и добитник е на наградата „26 Јули“ од Фондацијата „Франк Манинг“ за покажан особен успех во студирањето. Активно се занимава со проучување на социјалната историја на Османлиската империја (Османлиска Македонија). Автор е на повеќе научни трудови објавени во релевантни научни списанија и четири дигитални – интерактивни мапи на недвижното културно наследство од Османлискиот период во Скопје и Битола. Член е на претседателството на Здружението на историчарите на Република Македонија од 2021 година. Се истакнува во својата дејност во насока на истражување, публикување и популаризирање на марксизмот како политичка филозофија и пракса.
Është shkruar shumë herë se kush është mësuesi, vendi i tij në shoqëri dhe detyra e tij. Çdo epokë historike ka idealin e vet arsimor, kështu që në përputhje me rrethanat u formua imazhi i vlerës të personalitetit të mësuesit. Në fillim, le të shohim vetë titullin mësues. Në gjuhën tonë përdoren edhe disa terma të tjerë, të cilët tregojnë personin që mëson dhe edukon fëmijët. Pavarësisht nëse përdoret termi arsimtar, mësues apo punonjës arsimi, kuptimi është i njëjtë.
Nëse do ta përkufizonim mësuesin dhe veprimtarinë e tij, mund të themi se ai është një person me arsim adekuat, që detyra e tij e punës është të i arsimoj, gjegjësisht të i mësoj dhe edukoj brezat të rinj. Duhet përmendur se mësuesi ka një funksion veçanërisht të rëndësishëm edhe në zhvillimin e vazhdueshëm të anëtarëve të rritur të shoqërisë, sepse nevoja për të mësuar gjatë gjithë jetës është një nga karakteristikat e njeriut modern.
“Mësuesi – një edukator për shkrim-leximin, apo një model shtetëror për formimin e brezave të ardhshme?”
Në të kaluarën, mësuesi ishte një person rreth të cilit ishte strukturuar komuniteti lokal. Shkrim-leximi ishte i rrallë dhe analfabetizmi ishte mediokritet shoqëror. Që këtu, roli i mësuesit ishte dyfish më i madh, sepse ai duhej t’i jepte përgjigje apo zgjidhje sfidave dhe problemeve me të cilat po përballej popullsia. Në atë kontekst, mësuesi duhej të ishte mbi mesataren e përgjithshme me njohuritë e tij, duke qenë i zellshëm, i shkathët, të zotëronte disa aftësi socio-emocionale që do ta ndihmonin në punën e tij. Duhet të përmendim se mësuesi i asaj kohe mund të mos i kishte kuptuar këto gjëra me të cilat ne sot përshkruajmë veprimtarinë e tij. Karakteristikat e përmendura më parë janë vetëm rezultat i analizës sonë, dhe një përpjekje për të shpjeguar veprimet e mësuesit në të kaluarën në termat e sotëm.
Me faktin se mësuesi ishte në një nivel arsimor më të lartë se shumica, ai përfaqësonte një model sipas të cilit duhet të formësohej pjesa tjetër. Mësuesi është thjesht një model i vendosur nga shteti që në mënyrë delikate dërgon mesazh se si duhet të “duken” brezat e tij të ardhshëm.
Në rastin maqedonas, ka dy probleme në këtë kontekst.
Para së gjithash, institucionet arsimore u grumbulluan në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, por me gjithë atë masë, numri i nxënësve në shkolla ishte mjaft i vogël. Për këtë flet fakti që në regjistrimin e parë të popullsisë pas Luftës së Dytë Botërore, popullsia krejtësisht analfabete arrinte në 80% i të gjithë popullsisë.
Populli maqedonas nuk kishte shtetin e vet që mund të organizonte dhe rregullonte sistemin arsimor. Në terren kishte shkolla osmane, greke, serbe dhe bullgare. Synimi i tyre imanent nuk ishte asnjëherë edukimi dhe edukimi i nxënësve, por rrënjosja e një vetëdije të mirëfilltë kombëtare.
Ajo vetëdije kombëtare ishte parakusht që më tej, në një moment të përshtatshëm politik, territori i Maqedonisë t’i aneksohej shtetit, nacionaliteti i të cilit do të jetë më i shumti. Ishte thjesht një betejë për shpirtrat. Nxënësit që hynin në shkolla, në fakt po hynin në një komb të ri, një gjuhë të re, një kulturë të re. Për faktin se pengesa individuale ishte të kuptonte fare mësuesin, numri i nxënësve që me sukses mbaronin arsimin, ishte mjaft i vogël, por numri i pjesëtarëve të këtij kombi ballkanik po rritej në mënyrë drastike, të paktën në letër! Sipas asaj që thuhej, nga mësuesi në atë periudhë, pritej të ishte një emanator i ndjenjës kombëtare, person që rreptësishtë do t’i stërvittë fëmijët, për të qenë të një kombësie të caktuar!
“Ku, dhe kush është mësuesi sot? Një pyetje që duhet të bëhet sa më shpesh?”
Siç dihet, Maqedonia, prej disa dekadash ka problem me partizimin dhe nepotizmin në sektorin publik. Partizimi është një dukuri veçanërisht e rrezikshme, sepse për të gjetur një vend pune, thjesht dhe pa diskutim duhet të pajtoheni me atë që partia e caktuar do të imponojë. Në këtë kontekst, viktima të tendencave të tilla janë bërë edhe mësuesit modernë. Duhet pasur parasysh se edhe pse në numër të vogël, sot ka ende mësues që i ndajnë gjërat nga njëmendësia. Çuditërisht i pranishëm është edhe një fenomen i ri. Me dinjitet në rënie, dhe mbi të gjitha, pagat të ulëta, dhe prandaj numri i mësuesve është në rënie.
Me këtë, autoritetet nuk kanë ndonjë zgjedhje të mjaftueshme, kështu që me ngurrim duhet të punësojnë dhe t’u ofrojnë kushte pune atyre që nuk mund t’i nënshtroni me asgjë. Unë sinqerisht dua të besoj se mu këtu, dhe nga ata njerëz, në të ardhmen, mund të pritet ndryshim i madh në planin edukativo-arsimor!
Përpjekja për të nënshtruar të gjithë njerëzit nën një matricë ideologjike nuk është e re. Është një model sjelljeje i përsëritur i atyre që kanë pushtetin që nga kohërat e lashta e deri më sot. Në një sistem totalitar, roli i mësuesit është të edukojë të rinjtë mbi të vërtetën e vetme dhe të mundshme, e cila shpallet në një lloj plani dhe programi politik. Megjithëse bashkëkohorja maqedonase është formalisht një shoqëri demokratike pluraliste, në të lejohet të lulëzojnë vetëm idetë pro-kapitaliste. Të gjitha konceptet e tjera janë dëbuar, edhe pse disa prej tyre janë dukshëm humaniste dhe fillimisht janë frymëzuar nga fryma e ndryshimit.
Askush më nuk flet për rezistencë, rebelim, revolucion, thjesht nuk është e pranueshme. Është në frymën e modernitetit të flitet për reforma, strategji, koncepte etj. në atë stil të përpjekjeve të pafuqishme, të buta dhe krejtësisht të kota. Disa do të përmendin se shoqëria jonë është demokratike? Unë gjithsesi do t’i pyesja se çfarë kuptojnë me termin “shoqëri demokratike”? Shkalla e demokracisë në shoqëri mund të matet me atë se, sa vendimtar është opinioni publik në procesin e vendimmarrjes, për probleme dhe sfida të caktuara. Dhe nëse këtu matim shkallën e demokracisë, lehtë do të shohim se nuk ka demokraci! Ne demokracinë e matim vetëm me pjesëmarrjen e popullatës në proceset zgjedhore, por kjo nuk është demokraci.
“Zgjedhjet janë vetëm një uverturë e demokracisë, demokracia konkrete shihet atëherë kur vullneti i popullit do të ndikojë në një vendim!”
Cila është lidhshmëria e mësuesit me ngjarjet shoqërore? Mësuesi thjeshtë ka atë mundësi unike për të krijuar dhe edukuar breza, ai ka njohuritë dhe aftësitë e nevojshme për të shprehur kundërshtimin ndaj prirjeve shoqërore dhe politike. Ai është i detyruar jo vetëm të mësojë dijen, por të edukojë brezat e ardhshëm me veprimet dhe vlerat e tij. Prej këtu mësuesi mund, dhe duhet të jetë hallka kyçe e demokratizimit të shoqërisë dhe e ngritjes së njerëzve në një shkallë më të lartë zhvillimi shoqëror dhe politik. Në vend që mësuesi të shtyhet anash, t’i nënshtrohet opinionit të imponuar shoqëror, se ai është vetëm një zyrtar, se asgjë nuk varet prej tij, mësuesi duhet të ngrihet, dhe të thotë me vendosmëri se ai është, ai që në duart e tij, e mban të ardhmen e shoqërisë. Në të njëjtën kohë, mësuesi duhet të dallohet edhe në nivelin social. Prej shumë kohësh ekziston mendimi, se mësuesi nuk ka asgjë për të thënë. Ky qëndrim buron kryesisht nga degradimi i vetë profesionit. Mësuesi është para së gjithash profesionist në një fushë përkatëse shkencore dhe mendimi i tij, nëse mbështetet me fakte, duhet respektuar, por edhe të ngrihet në një piedestal, i cili do të errësojë, të gjitha pikëpamjet e tjera, vetëm sepse kanë një numër të madh të përkrahësve, etablohen si të saktë dhe të vërtetë. Karakteristikat e mësuesit të përsosur do të ishin rebelimi, kreativiteti, këmbëngulja, pafrikësia, vendosmëria, zelli i kurorëzuar me dije!
Mësuesi nuk duhet të jetë një substancë e lakueshme, një masë amorfe që do t’i nënshtrohet dhunës së kujtdo. Ai duhet të jetë, ai që do të thyejë atë zinxhir të keq të thjeshtësisë, pushtetit politik dhe ekonomik. Të jesh mësues, do të thoshte të ishe problem për autoritetet, të jesh pararojë e një ideje të re dhe humane, të tregosh me veprim, dhe jo vetëm fjalë, sesi duhet të formësohet dhe krijohet shoqëria.
Mësuesi i sotëm duhet të kuptojë se njohuritë e tij nuk duhet të qëndrojnë të vdekura si një libër i pahapur, i harruar në një raft. Dija duhet t’i shërbejë atij në luftën për realizimin e të drejtave të punëtorëve, për humanizimin e mjedisit ku punon dhe jeton, për krijimin e një bote të denjë për jetën njerëzore. Të mos harrojmë, se më së shumti mësojmë me shembullin tonë personal. Si atëherë, një personazh servil, mbi të cilin derdhen të gjithë, që bien dakord me gjithçka, që nuk mendon më tej se si do ta kalojë ditën, do të krijojë një rini kritike, të patrembur dhe luftarake, që do të luftojë për një botë më të mirë? Jeta është një luftë e vazhdueshme, në të cilën humbasin ata që heqin dorë nga ajo luftë! Mësuesi sot, duhet të jetë i atillë sikur që i imagjinon nxënësit e tij! Ai duhet të luftojë për një jetë më të mirë, duhet të lërë një shembull të denjë intelektual, që në të ardhmen nxënësit e tij, të mos pranojnë asgjë nën atë dinjitet, por të luftojnë për shumë më të mirë se niveli i zhvillimit që e kanë parë te mësuesi i tyre.
Mësuesi duhet të konfirmojë veten, parimet dhe idealet e tij nëpërmjet veprimtarisë së tij. Sëmundja më e madhe e kohëve moderne është, mungesa e ideve dhe pashpresa! Kjo sëmundje mund të jetë fatale, sepse ai që është përkul para problemeve, do të mësojë përkuljen, kështu që ne do të kemi një të ardhme në të cilën fleksibiliteti do të jetë një standard shoqëror, ndërsa rebelimi diçka që do të kufizohej me çmendurinë. E ardhmja varet nga ne, e tashmja na është formësuar nga të tjerët, në disa ditë të kaluara, le të bëjmë çmos për ta formësuar atë më mirë!
Vasko Giçevski
Redaktorët e Ide të zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë
Vasko Giçevski ka lindur në vitin 1997 në Manastir. Ka diplomuar në Institutin Historik të Fakultetit Filozofik në Universitetin “Shën Kirili dhe Metodi” në Shkup në vitin 2020. Ai u shpall studenti më i mirë i diplomuar i gjeneratës dhe mori çmimin “26 korriku” nga Fondacioni “Frank Manning” për sukses të veçantë në studime. Ai është i angazhuar në mënyrë aktive në studimin e historisë shoqërore të Perandorisë Osmane (Maqedonia Osmane). Ai është autor i disa punimeve shkencore të botuara në revista shkencore përkatëse dhe katër hartave digjitale-interaktive të trashëgimisë kulturore të patundshme nga periudha Osmane në Shkup dhe Manastir. Nga viti 2021 është anëtar i kryesisë së Shoqatës së Historianëve të Republikës së Maqedonisë. Ai veçohet në veprimtarinë e tij në drejtim të kërkimit, botimit dhe popullarizimit të marksizmit si filozofi dhe praktikë politike.
