Ах, Клио. Таа секогаш фасцинантна и доверлива муза и учителка на животот која ние луѓето обожаваме да ја игнорираме. Изгледа дека секој пат кога мислиме дека создаваме нов пат, всушност само чекориме по добро изгазената патека на нашите предци. Земете ги, на пример, периодите од 1880-тите до 1914 година и од 2008 година па наваму.
Ако доволно силно замижите и останатото го оставите на вашата имагинација, ќе видите дека овие децении се суштински истата приказна, надоградена само со помодерни уреди и различна облека. Па, да се нурнеме во оваа смешна мала ментална гимнастика на гледање како човештвото повторно и повторно ги прави истите грешки. Може ли?
„Економски трендови: ист циркус, нови кловнови“
Во старите добри денови на Втората индустриска револуција, фабриките никнувале како печурки после дожд, а разни фабриканти-милионери се појавувале на секој агол. Глобализацијата била во полн замав, благодарение на парабродите и железниците. Богатите станувале побогати, сиромашните посиромашни, а сите се восхитувале на новите играчки наречени електрична енергија и челик. Прескокнете еден век или што имаме? По којзнае кој пат уште еден економски ролеркостер, почнувајќи со глобалната финансиска криза од 2008 година. Технолошките гиганти се новите феудални властели управувајќи со моќ илјадници пати поголема од Карнеги и Рокфелер. Модерниот човек ги замени железниците со виртуелниот свет на интернетот, но приказната во основата останува иста: малкумина го собираат светското богатство, додека плебсот се мачи за трошки. Ах, колку е величествен тој прогрес.
Во почетокот на 20-от век електричната енергија стана хит, автомобилот ги направи коњите застарени, а телефонот овозможи луѓето меѓусебно да се нервираат на огромни далечини. Светот одеднаш стана помал, побрз и посветол. Денес, фасцинацијата со електричната енергија е заменета со интернетот. Наскоро автомобилите благодарение на вештачката интелигенција сами ќе се возат, а нотификациите на нашите паметни телефони прават да се чувствуваме на неколку чекори далеку од работ на лудилото. Нашите технолошки гаџети еволуираат, но дали со нив паралелно се развива човековата свест?
„Различни мапи, исти борби“
Светот пред Првата светска војна беше заслепен од империјализмот. Европските сили се расправаа за Африка и Азија како деца за слатки, цртајќи карти без никаков контакт со реалноста. Национализмот беше новиот тренд, и граѓанството живееше во страв од светска војна. Во 1914-та истата се случи. Денес, имаме мултиполарен свет и Кина како глобална сила која го предизвикува САД, со меѓусобни трговски војни како нови империјални освојувања. Национализмот откако го преживеа „крајот на историјата“ се врати на голема врата па преку инстантен пренос во живо ги гледаме ужасите на војната во степите на Украина и рушевините на Газа. Би бил циничен да речам дека го гледаме истиот филм од пред еден век, но со подобрени специјални ефекти во висока резолуција.
„Колку повеќе се менуваат работите, толку повеќе остануваат исти“
Урбанизацијата од крајот на 19-от век ги претвори пријатните и живописни села во бурни градови, каде животот беше генерално хаотичен. Прескокнете до денес, и ќе воочите дека единствената разлика е тоа што сме залепени за нашите екрани. Луѓето уште ги бараат сопствените права, а кризата во јавното здравство не потсетува колку е кревок нашиот „модерен“ свет. Урбанизацијата тргна вертикално со облакодери, а нашите револуционери не можат да ни понудат ништо освет хаш тагови.
„Учете ја историјата, или ќе бидете осудени да ја повторите“
И така, еве не цврсто врзани на историската вртелешка, уверени дека сме на возбудливо ново патување. Ако постои поука што треба да се извлече од ова компарација, тоа е дека историјата не е домен само на историчарите и бубалиците – таа е вештина за преживување на човештвото. Бидејќи ако не учиме од неа само ќе продолжиме да ги повторуваме истите стари грешки во малку поразлично руво. Кој знаеше дека иднината може да биде толку предвидлива? Секако, историчарите. И тивко се смејат додека човештвото ги прави истите грешки, повторно и повторно.
Ah, Kleo. Ajo muzë dhe mësuese e jetës, gjithnjë magjepsëse dhe e besuar që ne njerëzit duam ta shpërfillim. Duket se sa herë mendojmë se po hapim një rrugë të re, në fakt thjesht po ecim në rrugën e shkelur mirë të të parëve tanë. Merrni, për shembull, periudhat nga vitet 1880 deri në 1914 dhe nga 2008 e në vazhdim.
Nëse mbyllni sytë mjaftueshëm dhe pjesën tjetër ia lini imagjinatës tuaj, do të shihni se këto dekada në thelb janë e njëjta histori, e përmirësuar vetëm me pajisje më moderne dhe veshje të ndryshme. Pra, le të zhytemi në këtë gjimnastikë të vogël mendore qesharake të shikimit të njerëzimit, duke bërë të njëjtat gabime përsëri dhe përsëri. A mundet?
“Trendët ekonomike: i njëjti cirk, kloun të rinj”
Në ditët e mira të Revolucionit të Dytë Industrial, fabrikat po ngriheshin si kërpudhat pas shiut, ndërsa fabrikantë të ndryshëm milionerë po dilnin në çdo cep. Globalizimi ishte në ecje të plotë, falë anijeve me avull dhe hekurudhave. Të pasurit bëheshin më të pasur, të varfrit më të varfër, ndërsa të gjithë ju gëzoheshin lodrave të reja të quajtura energji elektrike dhe çelik. Tejkaloni një shekull apo çfarë kemi? Ku ta dimë për të satën herë, edhe një slitë ekonomike, duke filluar me krizën financiare globale të vitit 2008. Gjigantët e teknologjisë janë feudalët e rinj, që kanë pushtet mijëra herë më të madh se Carnegie dhe Rockefeller. Njeriu modern i ka zëvendësuar hekurudhat me botën virtuale të internetit, por përralla në thelb mbetet e njëjtë: të paktët grumbullojnë pasurinë e botës, ndërsa plebët mundohen për mbeturina. Ah, sa i mrekullueshëm është ai progres.
Në fillim të shekullit të 20-të, energjia elektrike u bë hit, makina i bëri kuajt të vjetërsuar, dhe telefoni u mundësoi njerëzve të nervozohen mes veti në distanca të mëdha. Bota befas u bë më e vogël, më e shpejtë dhe më e ndritshme. Sot, magjepsja me energjinë elektrike është zëvendësuar nga interneti. Së shpejti, falë inteligjencës artificiale, makinat do të ngasin vetë, dhe njoftimet në telefonat tanë inteligjentë na bëjnë të ndihemi disa hapa larg skajit të çmendurisë. Veglat tona teknologjike po evoluojnë, por a po zhvillohet vetëdija njerëzore paralelisht me to?
“Harta të ndryshme, luftime të njëjta”
Bota para Luftës së Parë Botërore ishte verbuar nga imperializmi. Fuqitë evropiane debatonin-ziheshin për Afrikën dhe Azinë si fëmijët për ëmbëlsirat, duke vizatuar harta pa asnjë kontakt me realitetin. Nacionalizmi ishte prirja e re dhe qytetaria jetonte me frikën e luftës botërore. Në vitin 1914 ndodhi e njëjta gjë. Sot, ne kemi një botë shumëpolare dhe Kinën si një fuqi globale, që sfidon SHBA-në, me luftërat të ndërsjella tregtare, si pushtime të reja imperialiste. Pasi që e mbijetoi “fundin e historisë”, nacionalizmi u rikthye në derë të madhe, kështu që përmes transmetimit të drejtpërdrejtë të çastit, shohim tmerret e luftës në stepat e Ukrainës dhe rrënojat e Gazës. Do të isha cinik të thosha se po shikojmë të njëjtin film të një shekulli më parë, por me efekte të përmirësuara speciale në rezolucion të lartë.
“Sa më shumë që ndryshojnë gjërat, aq më shumë mbeten të njëjta”
Urbanizimi që nga fundi i shekullit të 19-të i ktheu fshatrat e këndshme dhe piktoreske në qytete plot zhurmë, ku jeta ishte përgjithësisht kaotike. Kërceni në të sotshmen dhe do të vëreni se ndryshimi i vetëm, është vetëm ai, se ne jemi ngjitur pas ekraneve tona. Njerëzit ende kërkojnë të drejtat e tyre, ndërsa kriza e shëndetit publik na kujton se sa e brishtë është bota jonë “moderne”. Urbanizimi ka shkuar vertikalisht me rrokaqiejt dhe revolucionarët tanë nuk mund të na ofrojnë asgjë më shumë se hash tagët.
“Mësoni nga historia, ose do të dënoheni ta përsërisni atë”
Dhe kështu, ja ku jemi të lidhur fort në ringëlshpillin historik, të sigurt se jemi në një udhëtim të ri emocionues. Nëse mund të nxirret një mësim nga ky krahasim, është ajo se historia nuk është vetëm domeni i historianëve dhe atyreve që lexojnë kot – ajo është një aftësi për mbijetesën e njerëzimit. Sepse nëse nuk mësojmë prej saj, thjesht do të vazhdojmë të përsërisim të njëjtat gabime të vjetra, në një maskë paksa më të ndryshme. Kush e dinte se e ardhmja mund të ishte kaq e parashikueshme? Gjithsesi historianët. Dhe qeshin në heshtje, deri sa njerëzimi i bën të njëjtat gabime, përsëri dhe përsëri.
Стефан Илиевски
Стефан Илиевски е роден во 1991 година во градот Куманово, Република Македонија. Илиевски завршил средно училиште во неговиот роден град, а во 2010 година, тој се запишал на универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во 2014 година Илиевски, со одбрана на тезата „Големата источна криза“ успешно ги завршил студиите за историја на Филозофскиот факултет, Институт за историја. Во 2015 година, се запишал на постдипломски студии на Институтот за национална историја во Скопје во групата „Балканот за време на создавањето на националните држави“. Во 2018 година, под менторство на проф. д-р Македонка Митрова, магистрирал на магистерскиот труд: „Куманово Каза во последните децении на XIX век: помеѓу урбаното и руралното“. Досега неговите придонеси биле објавени во научните списанија „Гласник на Институтот за национална историја“ и „Историја“ како и во неколку дневни весници и интернет портали. Неговото централно поле на истражување е историјата на долгиот Деветнаесетти век, поблиску специјализирана за истражување на формирањето на балканските нтации и национализми, интелектуалната и социо-економска историја на Европа во деветнаесеттиот век, геополитичките и дипломатските односи во модерната ера и др. Од 2022 година е студент на докторски студии при Институтот за национална историја – Скопје.
Stefan Ilievski
Stefan Ilievski ka lindur në vitin 1991 në qytetin e Kumanovës, Republika e Maqedonisë. Ilievski mbaroi shkollën e mesme në vendlindje dhe në vitin 2010 u regjistrua në Universitetin e Sh. Kirili dhe Metodi” në Shkup. Në vitin 2014, Ilievski përfundoi me sukses studimet e historisë në Fakultetin Filozofik, Instituti i Historisë, duke mbrojtur tezën e tij “Kriza e madhe lindore”. Në vitin 2015 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Institutin e Historisë Kombëtare në Shkup në grupin “Ballkani gjatë krijimit të shteteve kombëtare”. Në vitin 2018, nën mentorimin e prof. Dr. Makedonka Mitrova, ka magjistruar në temën e magjistraturës: “Kumanova Kaza në dekadat e fundit të shekullit XIX: ndërmjet urbanes dhe rulales”. Kontributet e tij deri më tani janë botuar në revistat shkencore “Glasnik i Institutit të Historisë Kombëtare” dhe “Historia” si edhe në disa gazeta ditore dhe portale interneti. Fusha e tij qendrore e kërkimit është historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më e specializuar në kërkimin e formimit të kombeve dhe nacionalizmave ballkanikë, historinë intelektuale dhe socio-ekonomike të Evropës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, marrëdhëniet gjeopolitike dhe diplomatike në epokën moderne, etj. Nga viti 2022 është doktorant në Institutin e Historisë Kombëtare – Shkup.
