Елмир Сејфулаи е актер во тетовскиот таетар, професор асистент во драмскиот факултет при Државниот универзитет во Тетово, синдикалист и граѓански активист.
Џејлан Велиу: Елмир, како се одлучи за актерството како професија, какви беа почетоците и кои беа предизвиците со кои се соочи?
Елмир Сејфулаи: Всушност, глумата не ми беше прв избор. Новинарството беше насоката која ја преферирав, но поради неможноста да се запишам на оваа насока, ја пробав среќата во актерството каде што бев примен во вториот уписен рок и еве, денес живеам од оваа професија. Почетоците како и обично беа тешки. Едно време не ни ги признаваа дипломите, потоа немањето театар во Тетово не принуди да работиме други работи за да преживееме, а во меѓувреме работевме на приватни претстави за да не ја изгубиме уметничката кондиција стекната на студии. Потоа, во 2007 година започна иницијативата за формирање на Тетовскиот театар, која беше покрената од тогашните дипломирани актери со различни иницијативи, како што е иницијативата за собирање потписи за поднесување на барањето за формирање на Тетовскиот театар во собранието на Македонија. Тогашната влада беше ангажирана во оваа насока и тогашниот министер за култура, г.Арификмет Џемаили го започна овој процес. Иако бев млад, имав можност, задача и привилегија да бидам директор основач на Тетовскиот театар. Установата е основана, и денес, по 17 години работа, иако во тешки услови поради немањето капацитети, сепак можеме да кажеме дека го одржавме жив театарскиот културен живот во нашиот град.
Џејлан Велиу: Живееме во време во кое се помалку се вреднува трудот, а сфаќањето за уметноста и културата се протегаат многу широко. Оттука би те прашала кој е односот на публиката кон театарот, дали новите форми на изразување го засенија театарот?
Елмир Сејфулаи: Вистина е дека во време на брзо информирање, медиумите, социјалните мрежи, нетрпеливоста до крај да се изгледа дури и филм, претпочитање на scroll и reel-ови, театарот мора да се бори за опстанок во општествениот живот на неговите гледачи. Но, ниту на глобално ниво, ниту кај нас не е намалено, туку зависи од нашата продукција. Тетовската публика сега веќе го има истенчено вкусот и не поднесува да и сервираме претстави со неприфатлив квалитет, па затоа некои претстави од вакво ниво немаат долг век, додека претставите што имаат уметничко ниво живеат долго. Секако, немањето театарски објект каде ние како институција ќе можеме да правиме редовен репертоар на претстави не казнува и нас како и публиката која често е збунета поради неправилноста на изведбите. Затоа, се надевам и апелирам дека зградата на театарот, чиј камен-темелник беше поставен во 2014 година, а денес сме 2024, односно 10 години, конечно ќе биде завршена, и ќе можеме да функционираме како што доликува на една длабоко вкоренета културна институција.
Џејлан Велиу: Често сум слушала шеги за неизвесниот живот на уметниците, но земајќи ги во предвид економските и социјалните услови во кои се наоѓаат мнозинството од нив, е јасно дека станува збор за сурова реалност. Ти си член на Синдикатот на културните работници (СКРМ), а околу 1 Мај организиравте протест пред Министерството за култура со повеќе барања. Кои беа основните барања и што се случи по истите? Кој е статусот на културниот работник во Македонија?
Елмир Сејфулаи: Последниве години, со формирањето на Синдикатот на културата на Република Македонија, прашањата за културните работници добија позитивен тек, во споредба со времето кога нашите права требаше да бидат штитени од страна на СОНК. Основното барање на синдикатот е почитување на Колективниот договор од сите аспекти. Во овој документ се дефинирани сите обврски и бенефиции на работникот во културата, и можам да кажам дека тоа е веројатно најдобриот колективен договор во државата. Културните работници се материјално дискриминирани, каде што до пред неколку години имаа најниски плати на државно ниво, без никакви покачувања речиси од осамостојувањето. Денес статусот на културниот работник е на добро ниво, но сеуште има простор за подобрување за да бидеме на ниво на вреднување на уметникот и културниот работник во Европа.
Џејлан Велиу: Активен си во Асоцијацијата за цистична фиброза. Во изминатите две години одржавте низа на протести со единствено барање – ТРИКАФТА ЗА СИТЕ. Лекот се обезбеди за дел од пациентите, но тоа се случи дури после смртта на Благојче Илиевски, што ја потврди изреката „нема победа без жртва“. Но дали се дојде до некаква победа, дали се знае уште колку пациенти го чекаат лекот. Што кажуваат институциите кои долго време одговорноста ја префрлаа една врз друга?
Елмир Сејфулаи: Животот е полн со предизвици. На мојот 4-годишен син Лир му беше дијагностицирана цистична фиброза уште од раѓање. Мојот ангажман во Асоцијацијата за цистична фиброза послужи за артикулирање на барањата на ова здружение, застапувајќи ги родителите и пациентите Албанци, кои не се малку. Нашата посветеност е повеќедимензионална. Првата и најважна задача е да се обезбеди чудотворниот лек Трикафта за сите пациенти над 2 години, така како што е дефинирано од европските и американските здравствени институции. Денес овој лек го добиваат пациентите со возраст над 12 години, односно над 60 пациенти од околу 140 евидентирани, што е големо достигнување, но недоволно. За жал, прераната смрт на Благојче, докажува дека живееме во земја каде што, прво мора да има жртва, за да се направи нешто конкретно. Потребите на пациентите со цистична фиброза не завршуваат тука. Во последно време, често имаме и недостиг од лекови за основно лекување на болеста, како што е недостигот на додатокот Креон. Исто така, треба да создадеме подобри болнички услови за овие пациенти, инвестирајќи во Болницата за детски болести, каде се лекуваат пациенти до 18 години, како и во болницата Козле каде се лекуваат пациенти над 18 години. Нашата иницијатива е да Македонија биде балкански центар за цистична фиброза, со што заедно со пациентите од другите балкански земји, ќе можеме да го подобриме здравствениот стандард на овие пациенти.
Џејлан Велиу: Поради поголемиот опфат на твојот активизам имаш можност подлабински да ги согледаш состојбите во општеството кои всушност се испреплетени и се наоѓаат во дијалектичка меѓузависност. Според тебе каде се наоѓа излезот од оваа состојба во која е западната не само државата како апарат, туку и општеството заедно со сите свои чинители?
Елмир Сејфулаи: Мислам дека ние како држава, но и како општество не можеме да го приспособиме нашиот систем без интервенција на пријателски земји кои ќе го донесат своето искуство на државно и општествено регулирање. Можеби овој мој заклучок ќе ги иритира патриотските чувства на некој што мисли дека сме способни да воспоставиме сопствен вредносен систем, но со оглед на тоа, што оваа држава многу бавно тргна во оваа насока, тогаш мора да заклучиме дека за жал (или за среќа), потребна е поголема интервенција од страна на демократските држави во нашиот општествено политички систем. Поконкретно, мислам дека со почетокот на разговорите за да станеме дел од Европската Унија, контролниот механизам од самата оваа организација ќе биде поголем, и со ова ќе се воспостават повисоки стандарди на институционално делување. Корупцијата да биде помала, да се почитуваат колективните права, но и да се гарантираат индивидуалните права и некои потреби на граѓаните. Да нема потреба да преку протести, уцени, незадоволство, дискриминација и слично, да се бориме за секое основно човеково право. За жал, јас лично и припаѓам на генерацијата која уште од рана младост има излегувано на улица да протестира за разни прашања. Почнувајќи од протестите за Универзитетот во Тетово, знамето, акредитацијата на факултетите на ДУТ, монтираните политички случаи, ЕВН, Југохром, синдикализмот и на крајот за основното право на живеење, преку Здружението за цистична фиброза. Свесен сум дека и во најразвиените земји протестите за различни прашања не престануваат, но додека кај нас се протестира за достоинство, живот и опстанок, таму се протестира за зелени површини, тука е разликата.
Elmir Sejfullai është aktor në Teatrin e Tetovës, profesor asistent në fakultetin e dramës në USHT, sindikalist dhe aktivist civil.
Xhejlan Veliu: Elmir, si vendose për aktrimin si profesion, cilat ishin fillimet dhe cilat ishin sfidat me të cilat u përballe?
Elmir Sejfullai: Realisht aktrimi nuk ka qenë zgjedhja ime e parë. Gazetaria ishte drejtimi të cilin unë e preferoja, por për shkak të pamundësisë për tu regjistruar në këtë drejtim, provova fatin në aktrim ku u pranova në afatin e dytë dhe ja, sot jetoj nga ky profesion. Fillimet ishin normalisht të vështira. Një kohë nuk na i pranuan diplomat, pastaj mungesa e institucionit teatrër në Tetovë na detyroj që të punojmë punët të tjera për të mbijetuar, ndërkaq edhe të punojmë shfaqje private për të mos e humbur kondicionin artistik të fituar në studime. Pastaj, në vitin 2007 filloj iniciativa për themelimin e Teatrit të Tetovës, të cilin e inicuan aktorët e diplomuar në atë kohë me iniciativa të ndryshme siç ishte iniciativa e mledhjes së nënshkrimeve për ta parashtruar kërkesën e themelimit të Teatrit të Tetovës në parlamentin e Maqedonisë. Megjithatë, qeveria e atëhershme u angazhua në këtë drejtim dhe ministri i atëhershëm i kulturës, z. Arifikmet Xhemaili, e nisi këtë proces. Unë edhe pse në moshë të re pata rastin, detyrën edhe privilegjin për të qenë Drejtor Themelues i Teatrit të Tetovës. Institucioni u themelua dhe sot pas 17 viteve funkcionim edhe pse në kushte të vështira për shkak të mungesës së objektit, sërisht mund të themi se kemi mbajtur gjallë jetën kulturore teatrale në qytetin tonë.
Xhejlan Veliu: Jetojmë në një kohë në të cilën puna vlerësohet gjithnjë e më pak, ndërsa kuptimi për artin dhe kulturën shtrihet shumë gjerësisht. Ndaj do të doja t’ju pyesja se cili është qëndrimi i publikut ndaj teatrit, a e kanë lënë në hije teatrin, format e reja të shprehjes?
Elmir Sejfullai: Është e vërtet se në kohën e informacionit të shpejtë, mediumeve, rrjeteve sociale, mos durimit për të shikuar qoftë edhe një film deri në fund, preferencës së scroll-ave dhe reel-save, teatri duhet të luftoj shumë që të mbijetoj në jetën sociale të shikuesve të tij. Megjithatë, as në nivel botëror as këtu te ne, nuk është zvogluar, por kjo varet prej produkcionit tonë. Publiku i Tetovës tani më ka holluar shijen e tij dhe nuk duron ti servojmë shfaqje me kualitet të papranueshëm, andaj edhe ca shfaqje të nivelit të tillë nuk kanë jetëgjatësi, ndërkaq shfaqjet të cilat kanë nivel artistik jetojnë gjatë. Normalisht, mungesa e objektit të teatrit ku ne si institucion do të mundemi të krijojmë repertor të rregullt të shfaqjeve na penalizon edhe neve, por edhe publikun i cili shpesh herë është i hutuar për shkak të paregullsisë së shfaqjeve. Andaj, shpresoj dhe apeloj që godina e teatrit e cila gurrthemelin e ka vendosur në vitin 2014 dhe sot jemi 2024, pra 10 vite, më në fund të kryhet dhe të mund të funksionojmë ashtu siç i ka hije një institucioni të rrëndësishëm kulturor.
Xhejlan Veliu: Kam dëgjuar shpesh batuta për jetën e pasigurt të artistëve, por duke pasur parasysh kushtet ekonomike dhe sociale në të cilat ndodhen shumica e tyre, është e qartë se ky është një realitet i ashpër. Je anëtar i Sindikatës së Punëtorëve të Kulturës (SPKM) dhe rreth 1 majit organizuat një protestë para Ministrisë së Kulturës me disa kërkesa. Cilat ishin kërkesat bazë dhe çfarë ndodhi me ato? Cili është statusi i punëtorit të kulturës në Maqedoni?
Elmir Sejfullai: Viteve të fundit me themelimin e Sindikatës së Kulturës së Republikës së Maqedonisë, çështjet e punonjësve të kulturës kanë hecur shumë në aspektin pozitiv, në krahasim me kohën kur të drejtat tona mbroheshin nga SONK. Kërkesa bazë e sindikatës është respektimi i Marrveshjes Kolektive në të gjitha aspektet. Në këtë dokument janë përcaktuar të gjitha obligimet dhe përfitimet e punonjësit kulturor dhe mund të them se është ndoshta marrveshja më e mirë kolektive në shtet. Punonjësit e kulturës materialisht kanë qenë të diskriminuar ku deri para ca viteve i kanë pasur rrogat më të ulta në nivel të shtetit pa ngritje gati nga pavarsia. Sot, statusi i punëtorit të kulturës është i nivelit të mirë, por ka ende hapësira për tu përmirësuar dhe për të qenë në nivelin e vlersimit të artistit dhe punonjësit të kulturës në Evropë.
Xhejlan Veliu: Je aktiv në Asociacionin e Fibrozës Cistike. Në dy vitet e fundit ju keni mbajtur një sërë protestash me një kërkesë të vetme – TRICAFTA PËR TË GJITHË. Ilaçet janë siguruar për disa nga pacientët, por pas vdekjes së Bllagojçe Ilievskit, një incident që vërtetoi thënien “Nuk ka fitore pa sakrificë”. Por a ka pasur fitore, a dihet sa pacientë janë ende në pritje të ilaçeve. Çfarë thonë institucionet, të cilat, për një kohë të gjatë, ia kaluan përgjegjësinë njëra-tjetrës?
Elmir Sejfullai: Jeta është plot me sfida. Djali im 4 vjeçar Lir-i është diagnostifikuar me Fibrozë Cistike që nga lindja. Angazhimi im në Asociacionin e Fibrozës Cistike ka shërbyer për të artikuluar kërkesat e këtij asociacioni duke i përfaqësuar prindërit dhe pacientët shqiptar të cilët nuk janë pak. Angazhimi ynë është shumë dimensional. Detyra e parë dhe më e rrëndësishme është që të sigurojmë ilaçin çudibërës Trikafta për të gjith pacientët mbi 2 vjetë, ashtu siç është e përcaktuar nga institucionet shëndetësore Evropjane dhe Amerikane. Sot, këtë ilaç e marrin pacientët mbi 12 vjet, pra mbi 60 pacientë nga rreth 140 të regjistruar, që është një arritje e madhe, por jo e mjaftueshme. Për fat të keq, vdekja e parakohëshme e Bllagojçes vërtetoj se ne jetojmë në një shtetë ku duhet njëherë të ketë viktimë, për tu ndërmarur diçka konkrete. Nevojat e pacientëve me fibrozë cistike nuk përfundojnë këtu. Shpesh kohëve të fundit kemi mungesë edhe të medikamente të tratimit bazik të sëmundjes siç është mungesa e suplementit Kreon. Gjithashtu, duhet të krijojmë kushte më të mira spitalore për këto pacient, duke investuar në Spitalin për Sëmundje të Fëmijëve ku trajtohen pacientët nën 18 vjet, si dhe në Spitalin Kozle, ku trajtohen pacient mbi 18 vjet. Iniciativa jonë do të jetë që Maqedonia të jetë qendër Ballkanike e Fibrozës Cistike me çka bashkarisht me pacientët e shteteve të tjera të Ballkanit do të kishim mundur që të ritim standardin shëndetësorë të këtyre pacientëve.
Xhejlan Veliu: Për shkak të shtrirjes më të madhe të aktivizmit tënd, ti ke mundësinë të perceptosh më thellë situatat në shoqëri, që në fakt janë të ndërthurura, dhe janë në një ndërvarësi dialektike. Sipas teje, ku është rruga për të dalë nga kjo situatë në të cilën ka rënë, jo vetëm shteti si aparat, por edhe shoqëria së bashku me të gjithë aktorët e saj?
Elmir Sejfullai: Mendoj se ne si shtet, por edhe si shoqëri nuk mundemi të rregullojmë sistemin tonë pa një ndërhyrje të shteteve mike të cilat do të sjellin përvojën e tyre të rregullimit shtetëtorë dhe shoqërorë. Ndoshta ky konstatim i imi do të sjellë nervozizëm për ndjenjat patriotike të dikujt që mendon se ne jemi të aftë që vetë të vendosim sistemin e vlerave, por duke marr parasyshë që ky shtet ka lëvizur shumë ngadalë në këtë drejtim, atëherë duhet të konstatojmë se për fat të keq (apo të mirë) kemi nevojë për ndërhyrrje më të madhe të shteteve demokratike në sistemin tonë politiko shoqërorë. Më konkretisht, mendoj se me fillimin e bisedimeve për tu bërë pjesë e Bashkimit Evropjan, mekanizmi i kontrollit nga vetë kjo organizatë do të jetë më i madh dhe me këtë do të vendosen standarde më të larta të veprimin institucional. Korupcioni do duhej të ishte më i vogël, do të respektoheshin më shumë të drejtat grupore, por edhe ato individuale dhe disa nevoja të qytetarëve do të ishin të garantuara. Pra, nuk do kishte nevojë që për çdo të drejtë elementare njerëzore të kemi protesta, shantazhime, pakënaqësi, diskriminime etj. Për fat të keq, personalisht i takoj një gjenerate e cila që në rini të hershme ka dal në rrugë për të protestuar për çështje të ndryshme. Duke filluar nga protestat për Universitetin e Tetovës, flamurin, akreditimin e fakulteteve në USHT, rastet e montuara politike, EVN, Jugohrom, sindikalizëm dhe së fundi për të drejtën elementare për të jetuar nëpërmjet Asociacionit për Fibrozë Cistike. Jam i vetëdishëm se edhe në shtetet më të zhvilluara nuk janë ndalur protestat për çështje të ndyshme, por kur për ne protestohet për dinjitet, jetë dhe mbijetesë, atje protestohet për hapësira gjelbërimi, ky ështe dallimi.
