Intervistë me Boban Karapejovskin
Boban, një nga vështirësitë themelore në Boban Karapejovski u lind në Tetovë në vitin 1987, ku kreu arsimin fillor dhe të mesëm. Ka diplomuar në Degën e Gjuhës Maqedonase dhe Gjuhëve Sllave Jugore në Fakultetin Filologjik “Bllazhe Koneski” në Universitetin “Shën Kirili dhe Metodi” në Shkup në vitin 2010 me mbrojtjen e temës së diplomës: “Përemrat si, ky,, ajo, ai nga pikëpamja referenciale”. Në vitin 2012 ka mbrojtur temën e magjistraturës “Shpërndarja e klitikave përemërore në gjuhën maqedonase”. Doktoroi në vitin 2021 me temën “Eksponentët e kategorisë së definicionit në gjuhën maqedonase”.
Nikola Shindre: “Boban është maqedonas, ligjëron gjuhën moderne maqedonase, gjuhësinë e përgjithshme dhe metodologjinë e punës shkencore në UKIM. Duke rishikuar fushën e interesit të Boban, mund të shihet se pyetjet rreth gjuhës dhe kohës, hapësirës, (pa)përcaktueshmërisë, relativitetit janë të shpeshta në kërkimin e tij. Ato debate gjuhësore do të diskutohen edhe këtu.
Boban, një nga vështirësitë themelore në studimin e gjuhës është se objekti i studimit ndryshon vazhdimisht, origjina e tij nuk dihet dhe zhvillohet njëkohësisht nga hulumtuesi. Përveç tregimeve të këndshme se sa e këndshme është të merresh me gjuhën, si i kapërcehen këto pengesa të dualitetit gjuhësor në punën shkencore me gjuhën?’
Boban Karapejovski: “Përderisa është e përcaktuar qartë lënda e studimit, dinamika e ndryshimeve që ndodhin në kuadër të saj nuk duhet të jetë vështirësi apo pengesë. Metodologjia e mirëpërcaktuar e studimit të temës do të thotë që në fillim e keni marrë parasysh atë variabël, që lënda është e një natyre dinamike, kështu që tani si metodat ashtu edhe studiuesi mund të përshtaten lehtësisht me momentet e reja. Pra ashtu të thuhet. Nga ana tjetër, ndërsa lënda fikse përjeton ndryshime të brendshme, kuadri teorik mezi ka përjetuar 2-3 revolucione në dyqind vitet e fundit. Kjo mund të na çojë në përgjigjen se ne kemi një themel të vendosur mirë për të qenë në gjendje të merremi me objektin e veçantë të interesit të studimit të gjuhësisë – gjuhën, gjuhën si sistem (strukturalizmi), gjuhën si sistem shenjash ( duke marrë parasysh semiologjinë), gjuha si një sistem shenjash për komunikim (nëpërmjet prizmit të kërkimit modern të komunikimit).
N. Sh. Ju vetë theksuat se problemi më i rëndësishëm i gjuhësisë bashkëkohore, dhe i maqedonishtes me të, është përzierja e gjuhëve, pra globalizimi, i cili deri më tani është më shumë anglo-sakson. Si ndikon ajo në gjuhën në përgjithësi, dhe me theks të veçantë në gjuhët që kanë një numër të vogël folësish si Ballkani?
B. K. Më duket se nuk është aspak problem. Për t’iu kthyer pyetjes së parë, gjuha, në disa nivele, është absolutisht dinamike dhe e ndjeshme ndaj ndikimeve. Gjithmonë ka ndodhur, do të ndodhë përgjithmonë. Nuk është asgjë e diskutueshme, e re apo problematike. Por intensiteti, në kohët e fundit, i cili, natyrisht, është një tregues i ndërveprimit të shtuar të njerëzve me gjuhë të ndryshme amtare, të cilët tashmë kanë gjetur një kod të përbashkët komunikimi në anglisht (kryesisht), është produkt i faktit se mjeti i komunikimit, kanali, arrin të transmetojë informacion jashtëzakonisht shpejt. Imagjinoni kur ai ndërveprim, pra hapësira ku gjuhët mund të bien në kontakt, ishte momenti thjesht fizik i takimit me folës të gjuhëve, shkronjave të ndryshme, etj. Tani ajo është intensifikuar, ndaj ndikimet janë më intensive, në aspektin kohor. Nëse jeni të vetëdijshëm për këtë, atëherë ai ndikim do të jetë edhe i pëlqyeshëm, i dashur, i dobishëm. Nëse përdoruesit e gjuhës, studentët dhe sistemi që do të studiohet, mbrohen dhe ushqehen, ua lënë proceseve të elementit (stihisë) të zjarrit, atëherë mund të shkaktojë zjarr.
N. Sh. Një artikull interesant është i yti për eksponentët e papërcaktueshmërisë në gjuhën maqedonase, përkatësisht fjalët për të cilat nuk ka qartësi se për çfarë i referohen. Është problem në të gjitha disiplinat që kanë të bëjnë me gjuhën. Si ndikon kjo papërcaktueshmëri gjuhësore në njohjen e njeriut nga ana gjuhësore?
B. K. Kategoria e definicionit është edhe objekt i interesimit tim në punimin e doktoratës. Problemi është po aq i vjetër sa vetë gjuha. Zakonisht artikulli merret si një tregues klasik i definicionit për të cilin ende flet edhe Dionisi i Trakisë si pjesë e tetë pjesëve të të folurit në shekullin e 4 p.e.t. Dua të them se historia e këtij studimi është 25 shekullore, sepse është një problem që përveç gjuhësisë dhe menjëherë pas saj logjikës dhe filozofisë, prek të gjitha shkencat shoqërore dhe humaniste (pasi strukturalizmi gjuhësor është bërë paradigma sunduese në këto shkenca dhe gjuha, në një masë të madhe, e tejkalojnë atë; për të mos përmendur teorinë e letërsisë, e cila disa herë e zgjeroi, e përmirësoi dhe pothuajse, tashmë, e hodhi poshtë – kur ndryshon diçka shumë herë, baza mbetet vetëm në gjurmë).
Le të themi se njohuritë tona ontologjike për botën na ndihmojnë të kategorizojmë diçka si të njohur ose të panjohur; si të identifikuar ose të paidentifikuar; d.m.th., ajo që ne njohim si diçka. Është në realitetin, dehe na dikton se si të interpretojmë një pohim gjuhësor, edhe kur ai ka sintaksë të diskutueshme. Në fund të fundit, nuk bëhet fjalë për qartësi për atë që i referohet, por për atë që dimë, çfarë njohurie ndajmë me bashkëbiseduesin dhe çfarë duam të ndajmë si njohuri me të. Në këtë aks, për shembull, rastet do të kalojnë nga: “Të përshëndeti njeriu”, përmes: “Të ka përshëndeti një njeri”, deri në: “Të ka përshëndetur ndonjë njeri ” dhe, në fund: “Të përshëndeti njeri”. Më duket se problemet dhe sfidat nga aspekti i dijes janë të dukshme.
N. Sh. Në letërsinë maqedonase ka një definicion, thënë kushtimisht – epiteti konstant. Ai nuk thotë asgjë të re. Por “pyll i gjelbër” duket se nuk është më një epitet i përhershëm, e lëre më një gjë e rrallë. Çfarë do të thotë kjo për rregullin që mbiemri në epitetin e përhershëm nuk thotë asgjë të re për emrin?
B. K. Besoni apo jo, druri është gjithmonë dru. Të paktën kështu mendoja. Ka rezultuar se ka nën dru dhe më pak dru, të paktën në prodhim dhe materiale. Pra, ajo që ka qenë dikur, sot duhet të vazhdojë të jetë, ndoshta nuk është më. Pyjet janë gjithnjë e më pak të gjelbëruara. Uji i kthjelltë dhe i pastër i liqenit nuk është më aq i kthjellët dhe në një masë të madhe nuk është më i pastër. Por pyetja ose nuk është mjaft gjuhësore ose nuk e kuptova kështu. Ndoshta sepse njohuritë e vendosura të realitetit përjetojnë devijime serioze. Pra, pylli i gjelbër nuk do të jetë më një epitet i përhershëm dhe pema prej druri nuk duhet të jetë një tautologji. E çuditshme, por e vërtetë. Si kjo botë.
N. Sh. Gjuha është shumë e lidhur me të vërtetën. Kush e thotë të vërtetën dhe kush gënjen ka kohë që është debat mes njerëzve në rrugë, por edhe mes nxënësve nëpër klasa. Sa gjuhësisht (mund/duhet) të flitet për kriterin e së vërtetës?
B. K. E vërteta nuk është një kategori gjuhësore, por një kategori filozofike/logjike. Gjuha është vetëm një mjet për të formuluar thënien. Gjuhësia nuk merret me vlerën e vërtetë të një deklarate, por me kodin me të cilin ai përfaqësohet. Për mua si njeri, kur jashtë është kthjellët dhe me diell, ka një ndryshim të madh nëse më thua: “Dielli po shkëlqen” apo: “Po bie shi”. Si gjuhëtar, më intereson nëse në ato fjali ka një kryefjalë dhe një objekt; cili është propozimi, nëse dhe cilat janë argumentet e pohimit etj. Në thelb, detyra jonë është të studiojmë gjuhën me të cilën ju jeni të lirë të gënjeni.
N. Sh. Paradoksi i njeriut është diçka që ende diskutohet. Por ja, burri gjeti një mënyrë për t’i kërkuar një sharmë, një nga zgjidhjet e mundshme është të thotë “nuk e di” në vend të “po” ose “jo”. Inteligjenca artificiale e sotme dallon 0 dhe 1 (“jo” dhe “po”). Cili është qëndrimi juaj për “nuk e di” në këtë fenomen më të ri, çfarë mund të shkaktojë kjo “nuk e di” tek njerëzit, por edhe tek inteligjenca artificiale?
B. K. Njohuritë e mia në fushën e logjikës janë të kufizuara në të ashtuquajturën logjikë bivalente. E di që modernja thotë se gjërat janë polivalente. Por jo sepse është kaq moderne. E vërtetë, ata janë të tillë në realitet. Macja e Shrodinger-it, e cila është e gjallë dhe e vdekur në të njëjtën kohë, pohime logjike që janë njëkohësisht të vërteta dhe të rreme, një botë në të cilën përveç 1-ve dhe 0-ve ka edhe 1/0, është më e vështirë për t’u përpunuar. Të jetosh në një botë materiale do të thotë që diçka është atje (1) ose nuk është atje (0). Paradokset logjike ekzistojnë në gjuhë pikërisht sepse ekzistojnë në realitet, dhe gjuha duhet ta pasqyrojë atë realitet. Domethënë jo domosdoshmërisht, por e kushtëzoi nevoja e njerëzve.
“Nuk e di” tek njeriu mund të shkaktojë dëshirën për të zbuluar, që nënkupton përparim, ose zhgënjim dhe depresion, që çon në prapambeturi.
“Nuk e di” te inteligjenca artificiale, do të bëjë që sistemi të bjerë ose të vazhdojë të rritet për t’iu afruar njeriut. Ndoshta, megjithatë, “nuk e di” në atë lloj inteligjence do të thotë vetëm se nuk ka të dhëna për të. Ndërsa tek njeriu më shpesh do të thotë se bëhet fjalë për diçka që është jashtë kufijve të shqisave të tij. Të paktën sot dhe tani.
N. Sh. Si një fillim i ri dhe jo një fund, gjuha ndryshon, jep dhe merr. Çfarë mund të japë dhe çfarë duhet të marrë gjuha maqedonase në atë shkëmbim botëror shumëgjuhësh?
B. K. Mund të japë shumë. Jo vetë gjuha, megjithëse ofron edhe një bazë për kërkime mbi disa specifika, fenomene sui generis në botën gjuhësore. Do të thotë, të japësh më shumë duke përdorur: pra nëse e njeh mirë gjuhën amtare, i mëson të tjerët më lehtë. Mund të krijoni art. Mund të jepni mendim. Një pamje të botës. Më në fund një filozofi të jetës.
Çdo gjuhë merr. E merr atë që i nevojitet dhe nuk e ka. Zakonisht fjalë. Dhe ato i merr, sepse edhe bota nuk i kishte deri dje. E reja kërkon të renë. Ndonjëherë është mirë është të krijosh në vend që të marrësh. Sistemi ekziston, ndërsa kemi nevojë vetëm për përkushtim dhe njerëz që do të kujdesen për atë sistem.
Lekturimi: E. M.
Pеrktheu: E. M.
