Претходниот текст имаше неколку објасненија во врска со поимот на револуцијата, особено во марксистичката теорија и некои рефлексии во врска со минатите движења и протести во периодот од 2008 до 2016 година во Македонија.
Нашиот контекст со демократијата
Една од доста важните теми во политичката филозофија и политичките дебати, последниве 30 години е тоа колку е важна демократијата. Оваа тема не ги одминува ниту левите политички перспективи, без разлика во која насока се развиваат истите. Потребата одново да се мисли демократијата не е нова, особено не по падот на системите на источниот блок, туку далеку пред објавувањето на т.н. криза на репрезентативната демократија. За таа криза расправаат голем дел филозофи и теоретичари, еден од нив е и Антонио Грамши. Теоретичарите кои доаѓаат од либералната провениенција, уште пред 30 години прогласија своевидна победа на либерал-демократскиот систем како надмоќен во однос на еднпопартиските и етатистички демократски концепции, најчесто спроведувани во системите на источниот блок (Фукујама и Хантингтон).
Кризата се’ уште е присутна и протечна во самото суштествување на системот на либералната демократија изразен низ демократските процедури во држави чии економски модели се повикуваат на слободниот пазар и не надминуваат број на жители повеќе од 20 милиони. Всушност овие држави се речиси сите држави од поранешниот источен блок, само во овој случај фрагментирани, каде дискурзивните карактеристики и јавноста се постојано обременети со национални митологии и нерешени национални прашања во надворешна, но и внатрешна смисла, капиталистичката висока класа е преку ноќ создадена преку црпењето на државниот буџет. Во дефиницијата на таа „класа“, превалентни се својствата и дефиницијата на олигархијата. Иако западните држави, во однос на капиталистичките „соработки“ на државата и големите компании ги образложува Варуфакис на брзина, во западниот свет постои мит за „чесна“ примарната акумулација на капитал на големите компании. Работоволниот капиталист кој трудно се ангажирал и заедно со работниците го создал тоа богатство, кое генерациите по нив ги ползуваат удопствата на капиталот создаван преку „труд“.
Во нашиов случај, многу малку се такви „скокови“ на класа, од базична работничка класна позиција до висока богата (читај: капиталистичка) класа. Олигархијата уште по распадот на Југославија и приватизациите на голем институции и фабрики, инстанци од јавниот сектор, во структурна соработка со остатоците на службите – каде до израз доаѓа позицијата на моќта и доминацијата, се позиционираше според дезориентираноста на работниците поради преминот од еден во друг систем и на таков начин го „разработи“ системот на фузија со политичката бирократија. Оваа последната ја уредуваше со години од 1991 година навака законскиот и економски реалитет, начините на функционирање и начините на санкционирање на оние кои нема да ги почитуваат правилата. Овие правила се правилата на македонскиот капитализам, за кој многумина ќе кажат дека не е капитализам, туку дека е некој феудализам, не земајќи ја предвид главната карактеристика на капитализмот опишана од Маркс: „начин на производство“.
Во овој контекст, демократијата и демократските процеси секогаш корелирале со процесите на политичката бирократија и нејзината функционалност во однос на животот на општеството и заедниците во државата. Многуте изборни циклуси и инсистирањето на избори, како превез за демократија, само ја зголемуваа низ годините фрустрацијата кај многумина, отфрлајќи ја демократијата како значајна. На крај, секој си го поставува прашањето, зошто демократија кога никој не те прашува за ништо, а навидум имаш слобода да кажеш, да протестираш, да гласаш, а системот никако да се расплети?
Социјализмот и демократијата
Еден од аргументите зошто демократијата е важна во контекст на социјализмот, Кауцки, еден од несимпатичните ликови кај револуционерните комунисти и левичари, има доста интересен аргумент. Имено, тој смета дека демократијата кај широките маси е попристапна како концепт, едноставно сите зборуваат за демократија. Оттука и работниците зборуваат за демократија, дури и кога не ја сакаат и ја отфрлаат, демократијата претставува попристапна како тема на разговор. Кауцки мисли дека демократијата побрзо може да се достигне отколку социјализмот, а тоа е и во интерес на работниците.
„Некои го застапуваат гледиштето дека демократијата, бидејќи не успеа онаму каде што на власт е фашизмот, мора исто така да пропадне и онаму каде што фашизмот не дошол на власт“ вели Кауцки.
„Во ситуација кога сила е спротивставена на сила, моќта што ѝ е на располагање на владејачката класа има поголемо влијание отколку при демократијата. За да загосподариме со таа моќ, ќе треба да ја стекнеме поддршката на преовладувачко мнозинство од народот. Супериорноста во бројноста е единственото решавачко средство што работниците го поседуваат во секој голем решавачки судир. Сигурно, многу работници ретко не постигнале победи на барикадите или при генерален штрајк, но само кога се бореле за цели кои им биле блиски не само на работниците, туку и на широките народни маси“ завршува тој.
Гледиштата на Кауцки не соодвествуваат на периодот во којшто ние денес го искусуваме светот и демократијата. Всушност, површното „огласување“ со млаки импликации врз промените во срцевината на системот, може да се и добар контрааргумент против Кауцки, иако дури и провизорната слобода овозможува слобода во насока на пропаганда и мобилизација.
Во современиот контекст, може да се повикаме на некои современи теоретичари кои упатуваат доста интересни замерки до демократските форми на современиот свет, нудејќи го популизмот како една од алатките за конфронтација со доминантата класа. Шантал Муф, познатата белгиска теоретичарка и филозофка на политиката, долгогодишна соработничка на аргентинскиот (пост)марксист Ернесто Лакло, резистентноста ја мисли низ самите форми на системот на либералната демократија. Таму додава една значајна компонента, емоциите (омразата) и антагонизмот, бинарноста (во идеална Ние – пролетерите; Тие – капиталистите; а во реална Ние – народот, често патриотите – Тие елитата, предавниците). Агонот, односно борбата како носечки елемент во чинот на справување со властите, капиталистите и доминантните структури, тоа е формулата.
Тоа што е слабост на овој пристап, како што можеме да го просведочиме, овој пристап е ослободен од идеолошко профилирање до крајно стерилизирање на економската и идеолошка нужност. Во име на мобилизирање и синтетизирање на поголеми маси луѓе, често овие иницијативи стимулираат контрареволуционерни странични ефекти. Оттука се поставува прашањето, кој вид на демократија би бил соодветен во име на интересите на работниците?
За агонијата како перманентна криза
Читајќи го шпанскиот (баскијски) егзистенцијалистички филозоф Мигел Де Унамуно и неговите погледи околу агонијата, ми „светна“ да направам релација со нашиот случај во Македонија. Унаумуно во „Агонијата на Христијанството“ го истражува она што, според него, за христијанството значи differentia specifica, тоа е агонијата. Агонијата значи борба, а истата ја носи Христос кој носи „борба, а не мир“ (Матеј 10:34-36). „Начинот на живеење, на борење, на борба за живот и живеење од борбата, од верата, е сомневањето“. Со тоа, вера која не се бори и не се сомнева, е мртва вера. Сомневањето (dubitare) претставува агонична експресија на спротивното. Dubitare произлегува од duo, како дуел, како борба, и истото нема картезијански методички корени. Методот е пат, но животот е борба, смета Унамуно. Во таа смисла и христијанството, смета Унамуно, треба да се дефинира агонички, полемички, односно во функција на борбата.
Иако идејата на Мигел де Унамуно се однесува на иднивидуалниот стремеж на еден христијанин кој сака да стане доследен на Христовата доктрина врамена во евангелијата, концептот на борбата може да се примени насекаде, особено во вонинституционалните и несистематизирани подрачја. Сметам дека еден од главните проблеми на протестните движења во Македонија беше недостатокот на агонот, кој секогаш избиваше во првите денови, а потоа спласнуваше многу лесно и добиваше инерција на помал отпор. Протестите, често, по вториот-третиот ден стануваа променади со мали искри кои беа безопасни за поредокот, а немаа ни малку потенцијал симболички да пренесат посериозна порака за нова политичка форма.
Една од причините зошто агонот беше скротуван постојано, беше политичката програма и цели на т.н. граѓански иницијативи. Левицата во тие процеси беше безгласна, без контрола врз произедувањето на стварноста, дури ни како надградба. Борбата за т.н. демократија (тогаш, па и сега, во најапстрактна смисла), слобода (исто апстрактна), владеењето на правото и правната држава (смешно во контекст на капитализам и држава на олигарси) и базична промена на главните репрезенти на власта со нови, „подобри“, ја кастрираше можноста за наметнување и за водење. Тогаш бевме осудени само да следиме и доколку не следиме, да бидеме судени. Тие протести беа осудени на пропаст во супстанцијална политичка смисла. Препознавањето на моментот кога и како нештата можат да се променат, претставува важна лекција.
Мариглен Демири
Лектура: Е. М.
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Teksti i mëparshëm kishte disa shpjegime në lidhje me konceptin e revolucionit, veçanërisht në teorinë marksiste dhe disa reflektime në lidhje me lëvizjet dhe protestat e kaluara në periudhën 2008-2016 në Maqedoni.
Konteksti ynë me demokracinë
Një nga temat më të rëndësishme në filozofinë politike dhe debatet politike në 30 vitet e fundit është se sa e rëndësishme është demokracia. Kjo temë nuk shkon përtej perspektivave të majta politike, pavarësisht drejtimit në të cilin po zhvillohen të njëjtat. Nevoja për të rimenduar demokracinë nuk është e re, veçanërisht jo pas rënies së sistemeve të Bllokut Lindor, por shumë kohë përpara publikimit të të ashtuquajturës. kriza e demokracisë përfaqësuese. Një numër i madh filozofësh dhe teoricienësh po debatojnë për atë krizë, njëri prej tyre është edhe Antonio Gramsci. Teoricienët e origjinës liberale, qysh 30 vjet më parë, shpallën një lloj fitoreje të sistemit liberal-demokratik si superiore në raport me konceptet demokratike njëpartiake dhe etatiste, të zbatuara më së shumti në sistemet e bllokut lindor. Fukujama dhe Huntington).
Kriza është ende e pranishme dhe rrjedh në vetë ekzistencën e sistemit të demokracisë liberale, e shprehur përmes procedurave demokratike në vendet, modelet ekonomike e të cilave i referohen tregut të lirë, dhe nuk e kalojnë numrin e banorëve mbi 20 milionë. Në fakt, këto vende janë pothuajse të gjitha vendet e ish-bllokut lindor, vetëm në këtë rast të fragmentuara, ku tiparet diskursive dhe opinioni rëndohen vazhdimisht me mitologji kombëtare dhe çështje të pazgjidhura kombëtare në kuptimin e jashtëm, por edhe të brendshëm, brenda natës u krijua klasa e lartë kapitaliste, përmes shfrytëzimit të buxhetit të shtetit. Në definicionin e asaj “klase” mbizotërojnë vetitë dhe definicioni i oligarkisë. Edhe pse vendet perëndimore, përsa i përket “bashkëpunimeve” kapitaliste mes shtetit dhe kompanive të mëdha, Varoufakis i shpjegon me shpejtësi, në botën perëndimore ekziston një mit për akumulimin e kapitalit parësor “të ndershëm” të kompanive të mëdha. Kapitalisti punëtor që punoi shumë dhe bashkë me punëtorët krijoi atë pasuri, të cilën brezat pas tyre, e gëzojnë të mirat e kapitalit të krijuar me “punë”.
Në rastin tonë, ka shumë pak “hedhje” të tilla të klasës, nga një pozicion bazë i klasës punëtore në një klasë të pasur (lexo: kapitaliste). Oligarkia, edhe pas shpërbërjes së Jugosllavisë dhe privatizimit të institucioneve dhe fabrikave të mëdha, instanca nga sektori publik, në bashkëpunim strukturor me mbetjet e shërbimeve – ku pozita e pushtetit dhe dominimit del në pah, u pozicionua sipas çorientimit të punëtorëve për shkak të kalimit nga një sistem në tjetrin dhe kështu “përpunoi” sistemin e shkrirjes me burokracinë politike. Ky i fundit ka redaktuar prej vitesh që nga viti 1991 realitetin juridik dhe ekonomik, mënyrat e funksionimit dhe mënyrat e sanksionimit të atyre që nuk respektojnë rregullat. Këto rregulla janë rregullat e kapitalizmit maqedonas, për të cilin shumë do të thonë se nuk është kapitalizëm, por një lloj feudalizmi, duke mos marrë parasysh tiparin kryesor të kapitalizmit të përshkruar nga Marksi: “mënyra e prodhimit”.
Në këtë kontekst, demokracia dhe proceset demokratike kanë qenë gjithmonë në korrelacion me proceset e burokracisë politike dhe funksionalitetin e saj në raport me jetën e shoqërisë dhe komuniteteve në shtet. Ciklet e shumta zgjedhore dhe këmbëngulja për zgjedhjet si mbulesë për demokracinë vetëm sa, me kalimin e viteve kanë rritur frustrimin e shumë njerëzve, duke e hedhur poshtë demokracinë si kuptimplote. Në fund të gjithë i bëjnë vetes pyetjen, pse demokraci, kur askush nuk të pyet për asgjë dhe me sa duket ke lirinë të flasësh, të protestosh, të votosh, ndërsa sistemi nuk zbërthehet në asnjë mënyrë?
Socializmi dhe demokracia
Një nga argumentet pse demokracia është e rëndësishme në kontekstin e socializmit, Kautski, një nga personazhet më jo simpatikë midis komunistëve dhe majtistëve revolucionarë, ka një argument mjaft interesant. Domethënë, ai beson se demokracia është më e aksesueshme për masat si koncept, thjesht sepse të gjithë flasin për demokraci. Prandaj punëtorët flasin për demokracinë, edhe kur nuk u pëlqen dhe e refuzojnë, demokracia është më e kapshme si temë bisede. Kautski mendon se demokracia mund të arrihet më shpejt se socializmi dhe kjo është edhe në interes të punëtorëve.
“Disa mendojnë se demokracia, për shkak se ka dështuar aty ku është në pushtet fashizmi, duhet të dështojë edhe aty ku fashizmi nuk ka ardhur në pushtet,” thotë Kautski.
“Në një situatë ku forca është kundër forcës, pushteti në dispozicion të klasës sunduese ka më shumë ndikim sesa në një demokraci. Për të zotëruar atë pushtet, ne do të duhet të fitojmë mbështetjen e shumicës dërrmuese të popullit. Superioriteti në numër është i vetmi aset vendimtar që posedojnë punëtorët në çdo konflikt të madh vendimtar. Sigurisht, shumë punëtorë rrallëherë nuk arrinin fitore në barrikada apo gjatë grevës së përgjithshme, por vetëm kur luftonin për qëllime që ishin të afërta jo vetëm për punëtorët, por edhe për masat e gjera të popullit”, përfundon ai.
Pikëpamjet e Kautskit nuk korrespondojnë me periudhën në të cilën po përjetojmë botën dhe demokracinë sot. Në fakt, “reklama” sipërfaqësore me implikime të vakëta për ndryshimet në thelbin e sistemit, mund të jetë edhe një kundër argument i mirë kundër Kautskit, megjithëse edhe liria e provizore lejon lirinë në drejtim të propagandës dhe mobilizimit.
Në kontekstin bashkëkohor mund t’u referohemi disa teoricienëve bashkëkohorë, të cilët bëjnë kundërshtime mjaft interesante ndaj formave demokratike të botës moderne, duke e ofruar populizmin si një nga mjetet e përballjes me klasën dominuese. Chantal Mouffe, teoricieni dhe filozofi i njohur belg i politikës, bashkëpunëtor i vjetër i argjentinasit (post)marksist Ernesto Laclos, mendon rezistencën përmes vetë formave të sistemit të demokracisë liberale. Aty shton një komponent domethënës, emocionet (urrejtjen) dhe antagonizmin, binarin (në ideal Ne – proletarët; Ata – kapitalistët; dhe në realitet Ne – njerëzit, shpesh patriotët – Ata elita, tradhtarët). Agonia, pra lufta si element mbështetës në aktin e ballafaqimit me autoritetet, kapitalistët dhe strukturat dominuese, ajo është formula.
Dobësia e kësaj qasjeje, siç mund të dëshmojmë, është se kjo qasje është e lirë nga profilizimi ideologjik deri në pikën e sterilizimit përfundimisht të domosdoshmërisë ekonomike dhe ideologjike. Në emër të mobilizimit dhe sintetizimit të masave më të mëdha të njerëzve, shpesh këto nisma stimulojnë efekte anësore kundër-revolucionare. Këtu lind pyetja, çfarë lloj demokracie do të ishte e përshtatshme në emër të interesave të punëtorëve?
Rreth agonisë si krizë e përhershme
Duke lexuar filozofin ekzistencialist spanjoll (bask) Miguel De Unamuno dhe pikëpamjet e tij për agoninë, më “lehtësoi” të bëj lidhjen me rastin tonë në Maqedoni. Unaumuno në “Agoninë e krishterimit” eksploron atë që, sipas tij, do të thotë differentia specifica për krishterimin, pra agoni. Agoni do të thotë luftë, dhe është sjellë nga Krishti që sjell “luftë dhe jo paqe” (Mateu 10:34-36). “Mënyra e të jetuarit, e luftës, e luftës për jetën dhe e jetesës nga lufta, nga besimi, është dyshim”. Prandaj, një besim që nuk lufton dhe nuk dyshon, është besim i vdekur. Dyshimi (dubitare) është shprehje agonie e të kundërtës. Dubitare rrjedh nga duo, si duel, si luftë dhe nuk ka rrënjë metodologjike karteziane. Metoda është një rrugë, por jeta është një luftë, beson Unamuno. Në këtë kuptim, krishterimi, beson Unamuno, duhet të përkufizohet në mënyrë agonike, polemike, domethënë si funksion i luftës.
Megjithëse ideja e Miguel de Unamuno-s i referohet ndjekjes individuale të një të krishteri që dëshiron të jetë në përputhje me doktrinën e Krishtit të përshtatur në Ungjij, koncepti i luftës mund të zbatohet kudo, veçanërisht në zona joinstitucionale dhe të pasistemuara. Besoj se një nga problemet kryesore të lëvizjeve protestuese në Maqedoni ishte mungesa e zjarrit, i cili gjithmonë shpërthente në ditët e para, e më pas shuheshte shumë lehtë dhe me vrull me më pak rezistencë. Protestat, shpesh, pas ditës së dytë apo të tretë, shndërroheshin në shëtitore me shkëndija të vogla të padëmshme për rendin, dhe nuk kishin as më të voglin potencial për të përcjellë simbolikisht një mesazh më serioz për një formë të re politike.
Një nga arsyet pse zjarri u zbut, vazhdimisht ishte programi politik dhe synimet e të ashtuquajturve nisma qytetare. E majta ishte pa zë në ato procese, pa kontroll mbi prodhimin e realitetit, as si një përmirësim. Lufta për të ashtuquajturën demokraci (atëherë dhe tani, në kuptimin më abstrakt), liria (gjithashtu abstrakte), shteti ligjor dhe sundimi i së drejtës (qesharake në kontekstin e kapitalizmit dhe një shteti oligarkësh) dhe ndryshim themelor i përfaqësuesve kryesorë të qeverisë me të reja, “më të mira”, e tredhi mundësinë e imponimit dhe udhëheqjes. Atëherë ne u dënuam vetëm të ndiqnim dhe nëse nuk ndiqnim, do të gjykoheshim. Ato protesta ishin të dënuara në një kuptim thelbësor politik. Njohja se kur dhe si gjërat mund të ndryshojnë është një mësim i rëndësishëm.
Mariglen Demiri
Lekturoi: E. M.
Përktheu: E. M.
Redaktorët e Ide të Zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë.
Мариглен Демири е роден во Битола и работи како наставник по филозофија во Државното средно уметничко училиште „Лазар Личеноски“ во Скопје и како истражувач во Центарот за европски стратегии „Евротинк“ во Скопје. Бил основач и членувал во неколку организации („Ленка“ и „Солидарност“) и протестни иницијативи („АМАН“, „Студентски пленум“ и „Протестирам“) во минатото, а од 2018 година е еден од уредниците на порталот „Гласник“. Посебно е заинтересиран за филозофијата, историјата и естетиката како подрачја во кои се одвиваат значајни политички односи.
Mariglen Demiri ka lindur në Manastir dhe punon si mësimdhënës i filozofisë në Shkollën e Mesme Artistike Shtetërore “Lazar Liçenoski” në Shkup dhe si studiues në Qendrën për Strategji Evropiane “Eurotink” në Shkup. Në të kaluarën ka qenë themelues dhe anëtar i disa organizatave (“Lenka” dhe “Solidariteti”) dhe nismave protestuese (“AMAN”, “Plenumi Studentor” dhe “Protestiram”), ndërsa që nga viti 2018 është një nga redaktorët e Portali “Glasnik”. Ai është veçanërisht i interesuar për filozofinë, historinë dhe estetikën si fusha në të cilat zhvillohen marrëdhënie të rëndësishme politike.
