Истражувајќи ја историјата на социјалистичките движења во Македонија, а посебно во мојот роден град Куманово, дојдов до интересен податок за едно малку познато анархистичко-социјалистичко движење наречено „Црвени браќа“, кое делувало во периодот од 1911 до 1912 година. Овој историски момент се поклопува со почетокот на 20 век – период кога на Балканот и во османлиска Македонија почнуваат да навлегуваат социјалистичките идеи од Западна Европа. Овие идеи особено доаѓаат до израз по Младотурската револуција од 1908 година, кога во регионот се отвораат нови можности за политичко и идеолошко организирање.
„МЕЃУНАРОДНА РЕВОЛУЦИОНЕРНА БАЛКАНСКА АСОЦИЈАЦИЈА“
Во тој историски контекст, појавата на „Црвените браќа” во османлиска Македонија претставува локална манифестација на пошироките општествени превирања кои го зафатиле регионот. Официјалното име на движењето било „Меѓународна револуционерна балканска асоцијација – Црвени браќа“. Ова здружение било конституирано со организациска структура, имало свој печат во кружна форма и штембил, а истовремено илегално го издавало весникот „Фар“ (излегле само 3 броја), кој служел за ширење на идеите и комуникација меѓу членовите.
За „Црвените браќа“ пишувале афирмирани македонски историчари како Ангел Динев, Данчо Зографски, Манол Пандевски и други, кои во своите трудови посветуваат внимание на ова малку истражувано движење и неговата улога во анархистичко-социјалистичките идеи на Балканот. Бидејќи здружението функционирало конспиративно и строго илегално, малку податоци се сочувани за неговите активности.
„ШИРОКО РАСПРОСТРАНЕТА МРЕЖА НА ЛОКАЛНИ ОГРАНОЦИ И ЈАДРА“
Главниот извор на информации за него се архивски извештаи на странските конзули и новинари, кои откриваат фрагменти од неговото делување и влијание во различни делови од регионот. Иако настанало во Солун, „Црвените браќа“ имале свои локални групи и јадра во неколку градови во Македонија, меѓу кои Куманово, Кратово и Струмица, што покажува дека движењето се обидувало да изгради мрежа на поддршка и координација на повеќе места. Ова раширеност на групите сугерира дека, и покрај неговата илегалност, идеите на анархo-социјализмот нашле плодна почва меѓу локалното население.
Отвореното писмо до османлиската влада и Комитетот „Обединение и напредок” претставува клучен документ кој ја разоткрива идеолошката платформа на организацијата. Преку острата реторика и јасните програмски ставови, може да се издвојат неколку суштински определби на движењето:
Прво, „Црвените браќа” се декларираат како антинационалистичка организација. Нивната остра критика на „тесниот национализам” укажува на интернационалистичката ориентација типична за левичарските движења од тој период. Наместо поделби по национална основа, тие се залагаат за „братство на балканските народи”.
Второ, организацијата има јасна визија за политичкото уредување на Балканот – се залагаат за создавање балканска конфедерација. Ова е значајна програмска определба која ги надминува тогаш доминантните концепти за национални држави, нудејќи алтернативен модел на политичко организирање на регионот.
Трето, „Црвените браќа” покажуваат изразит револуционерен радикализам. Нивната закана дека „на теророт ќе одговорат со терор” и повикувањето на „крвавиот меч на револуцијата” јасно укажува на подготвеноста за вооружена борба. Итноста во нивниот повик „сега или никогаш” открива чувство на историски момент кој бара итна акција.
Четврто, организацијата ја нагласува потребата од соработка меѓу прогресивните сили на сите балкански народи. Нивното убедување дека „прогресот и слободата можат да бидат реализирани само со заеднички напори” укажува на свест за потребата од меѓународна солидарност во борбата против реакционерните сили.
„КРАЖБА НА БАНКА КАКО ЕКСПРОПРИЈАЦИЈА ОД УГНЕТУВАЧИТЕ“
Преку ваквата програмска определба, „Црвените браќа” се издвојуваат како една од најрадикалните организации во тогашна Македонија, која нуди визија што излегува надвор од рамките на националното прашање и се стреми кон целосна општествена трансформација на Балканот.
Од конкретните акции на „Црвените браќа” историските извори забележале една – ограбувањето на поштата во Струмица во 1911 година. За овој настан дознаваме од извештајот на српскиот конзул во Солун, Живоин Белугџиќ. Ваквиот тип на експропријации биле вообичаена практика за револуционерните организации од тоа време, кои на тој начин обезбедувале средства за своето делување. Интересно е што различни извори движењето го поврзуваат со различни личности и групи. Некои укажуваат на врски со познатиот македонски револуционер Јане Сандански, додека други ги нагласуваат контактите со грчки и бугарски анархистички кругови.
„ОРГАНИЗАЦИЈАТА ЗГАСНА СО РАСПАРЧУВАЊЕТО, НО ИДЕИТЕ ПРЕЖИВЕАЈА“
Организацијата згаснала со започнувањето на 1912 година, кога регионот влегувал во турбулентниот период на Балканските војни, по кои следувала и Првата светска војна. Овие крупни историски настани целосно го промениле политичкиот пејзаж на Балканот и создале нови реалности во кои интернационалистичките идеи на „Црвените браќа” останале во сенка.
Сепак, пораките на „Црвените браќа” за балканска солидарност и надминување на национализмот остануваат релевантни и денес, повеќе од еден век подоцна. Нивната визија за балканска соработка и федерација продолжува да предизвикува интерес како алтернативен модел на регионално организирање. Оттука, потребни се дополнителни истражувачки напори за расветлување на историјата на левичарските движења на Балканот, меѓу кои „Црвените браќа” заземаат особено место како една од првите организации што промовирала радикални интернационалистички идеи во регионот.
Стефан Илиевски
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Стефан Илиевски е роден во 1991 година во градот Куманово, Република Македонија. Илиевски завршил средно училиште во неговиот роден град, а во 2010 година, тој се запишал на универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во 2014 година Илиевски, со одбрана на тезата „Големата источна криза“ успешно ги завршил студиите за историја на Филозофскиот факултет, Институт за историја. Во 2015 година, се запишал на постдипломски студии на Институтот за национална историја во Скопје во групата „Балканот за време на создавањето на националните држави“. Во 2018 година, под менторство на проф. д-р Македонка Митрова, магистрирал на магистерскиот труд: „Куманово Каза во последните децении на XIX век: помеѓу урбаното и руралното“. Досега неговите придонеси биле објавени во научните списанија „Гласник на Институтот за национална историја“ и „Историја“ како и во неколку дневни весници и интернет портали. Неговото централно поле на истражување е историјата на долгиот Деветнаесетти век, поблиску специјализирана за истражување на формирањето на балканските нтации и национализми, интелектуалната и социо-економска историја на Европа во деветнаесеттиот век, геополитичките и дипломатските односи во модерната ера и др. Од 2022 година е студент на докторски студии при Институтот за национална историја – Скопје.
Duke hulumtuar historinë e lëvizjeve socialiste në Maqedoni, e veçanërisht në vendlindjen time në Kumanovë, hasa në një informacion interesant për një lëvizje pak të njohur anarkisto-socialiste të quajtur “Vëllezërit e Kuq”, e cila ka vepruar në periudhën 1911-1912. Ky moment historik përkon me fillimin e shekullit të 20-të – periudhë kur idetë socialiste nga Evropa Perëndimore filluan të depërtojnë në Ballkan dhe Maqedoninë Osmane. Këto ide dolën në pah veçanërisht pas Revolucionit Xhonturk të vitit 1908, kur në rajon u hapën mundësi të reja për organizim politik dhe ideologjik.
“ASOCIACIONI REVOLUCIONAR NDËRKOMBËTAR BALLKANIK”
Në atë kontekst historik, shfaqja e “Vëllezërve të Kuq” në Maqedoninë osmane është një manifestim lokal i trazirave më të gjera shoqërore që përfshinë rajonin. Emri zyrtar i lëvizjes ishte “Asociacioni Ndërkombëtar Revolucionar Ballkanik – Vëllezërit e Kuq”. Kjo shoqatë ka qen e konstituar me strukturë organizative, kishte vulën e vet në formë rrethore dhe shtembilin, dhe njëkohësisht nxirrte në mënyrë të paligjshme gazetën “Far” (ishin botuar vetëm 3 numra), e cila shërbente për përhapjen e ideve dhe komunikimin ndërmjet anëtarëve.
Për “Vëllezërit e Kuq” shkruan historianë të afirmuar maqedonas si Angel Dinev, Danço Zografski, Manol Pandevski e të tjerë, të cilët në veprat e tyre i kushtojnë vëmendje kësaj lëvizjeje pak të hulumtuar, dhe rolit të saj në idetë anarkisto-socialiste të Ballkanit. Meqenëse shoqata funksiononte në mënyrë konspirative dhe rreptësisht ilegale, pak informacione janë ruajtur për aktivitetet e saj.
“RRJETI I ZHARRUAR I DEGËVE DHE BËRTHAMAVE VENDORE”
Burimi kryesor i informacionit për të janë raportet arkivore të konsujve dhe gazetarëve të huaj, të cilat zbulojnë fragmente të veprimeve dhe ndikimit të tij në pjesë të ndryshme të rajonit. Ndonëse origjinën e kıshte nga Selaniku, “Vëllezërit e Kuq” kishin grupet dhe bërthamat e tyre lokale në disa qytete të Maqedonisë, përfshirë Kumanovën, Kratovën dhe Strumicën, gjë që tregon se lëvizja po përpiqej të ndërtonte një rrjet mbështetjeje dhe koordinimi në disa vende. Kjo përhapje e grupeve sugjeron se, pavarësisht paligjshmërisë së saj, idetë e anarko-socializmit gjetën terren pjellor në mesin e popullatës vendase.
Letra e hapur drejtuar qeverisë osmane dhe Komitetit “Bashkimi dhe Përparimi” është një dokument kyç që ekspozon platformën ideologjike të organizatës. Nëpërmjet retorikës së mprehtë dhe pozicioneve të qarta programore, mund të veçohen disa përcaktime thelbësore të lëvizjes:
Së pari, “Vëllezërit e Kuq” e deklarojnë veten si një organizatë anti-nacionaliste. Kritikat e tyre të mprehta ndaj “nacionalizmit të ngushtë” tregojnë për orientimin internacionalist tipik për lëvizjet majtiste të asaj periudhe. Në vend të ndarjeve në baza kombëtare, ata qëndrojnë për “vëllazërimin e popujve ballkanikë”.
Së dyti, organizata ka një vizion të qartë për rregullimin politik të Ballkanit – ata angazhohen për krijimin e një konfederate ballkanike. Ky është një përcaktim i rëndësishëm programor që shkon përtej koncepteve të atëhershme dominuese të shteteve-kombëtare, duke ofruar një model alternativ të organizimit politik të rajonit.
Së treti, “Vëllezërit e Kuq” tregojnë një radikalizëm të dallueshëm revolucionar. Kërcënimi i tyre se “terrorit do t’i përgjigjet me terror” dhe thirrja e “shpatës së përgjakshme të revolucionit” tregojnë qartë gatishmërinë për luftë të armatosur. Urgjenca në thirrjen e tyre “tani ose kurrë” zbulon një ndjenjë të një momenti historik. që kërkon veprim të menjëhershëm.
Së katërti, organizata thekson nevojën e bashkëpunimit midis forcave përparimtare të të gjitha kombeve ballkanike. Bindja e tyre se “progresi dhe liria mund të realizohen vetëm me përpjekje të përbashkëta” tregon një vetëdije për nevojën e solidaritetit ndërkombëtar në luftën kundër forcave reaksionare.
“GRABITJA E BANKËS SI EKSPROPRIIM NGA SHTYPËSIT”
Përmes këtij angazhimi programor, “Vëllezërit e Kuq” shquhen si një nga organizatat më radikale në Maqedoninë e asaj kohe, e cila ofron një vizion që shkon përtej çështjes kombëtare dhe përpiqet për një transformim të plotë shoqëror në Ballkan.
Nga veprimet konkrete të “Vëllezërve të Kuq”, burimet historike kanë shënuar një – grabitjen e postës në Strumicë në vitin 1911. Për këtë ngjarje mësojmë nga raporti i konsullit serb në Selanik, Zhivoin Belugxhiq. Tipi i këtillë i eksproprijimit ishte një praktikë e zakonshme për organizatat revolucionare të asaj kohe, të cilët në këtë mënyrë siguronin fonde për veprimtarinë e tyre. Është interesante që burime të ndryshme lëvizjen e lidhin me persona dhe grupe të ndryshme. Disa tregojnë lidhjet me revolucionarin e famshëm maqedonas Jane Sandanski, ndërsa të tjerë theksojnë kontaktet me qarqet anarkiste greke dhe bullgare.
“ORGANIZATA U SHUA ME COPËTIM, POR IDETË MBIJETUAN”
Organizata u shua me fillimin e vitit 1912, kur rajoni hyri në periudhën e trazuar të Luftërave Ballkanike, e cila u pasua nga Lufta e Parë Botërore. Këto ngjarje të mëdha historike ndryshuan tërësisht peizazhin politik të Ballkanit, dhe krijuan realitete të reja në të cilat idetë internacionaliste të “Vëllezërve të Kuq” mbetën në hije.
Megjithatë, mesazhet e “Vëllezërve të Kuq” për solidaritet ballkanik dhe tejkalimin e nacionalizmit mbeten relevante edhe sot, pra, më shumë se një shekull më vonë. Vizioni i tyre për bashkëpunim dhe federatë ballkanike vazhdon të krijojë interes si një model alternativ i organizimit rajonal. Prandaj, nevojiten përpjekje shtesë kërkimore për të hedhur dritë mbi historinë e lëvizjeve majtiste në Ballkan, ndër të cilat “Vëllezërit e Kuq” zënë një vend të veçantë si një nga organizatat e para që promovuan idetë radikale internacionaliste në rajon.
Stefan Ilievski
Redaktorët e Ide të zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë
Stefan Ilievski ka lindur në vitin 1991 në qytetin e Kumanovës, Republika e Maqedonisë. Ilievski mbaroi shkollën e mesme në vendlindje dhe në vitin 2010 u regjistrua në Universitetin e Sh. Kirili dhe Metodi” në Shkup. Në vitin 2014, Ilievski përfundoi me sukses studimet e historisë në Fakultetin Filozofik, Instituti i Historisë, duke mbrojtur tezën e tij “Kriza e madhe lindore”. Në vitin 2015 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Institutin e Historisë Kombëtare në Shkup në grupin “Ballkani gjatë krijimit të shteteve kombëtare”. Në vitin 2018, nën mentorimin e prof. Dr. Makedonka Mitrova, ka magjistruar në temën e magjistraturës: “Kumanova Kaza në dekadat e fundit të shekullit XIX: ndërmjet urbanes dhe rulales”. Kontributet e tij deri më tani janë botuar në revistat shkencore “Glasnik i Institutit të Historisë Kombëtare” dhe “Historia” si edhe në disa gazeta ditore dhe portale interneti. Fusha e tij qendrore e kërkimit është historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më e specializuar në kërkimin e formimit të kombeve dhe nacionalizmave ballkanikë, historinë intelektuale dhe socio-ekonomike të Evropës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, marrëdhëniet gjeopolitike dhe diplomatike në epokën moderne, etj. Nga viti 2022 është doktorant në Institutin e Historisë Kombëtare – Shkup.
