Интервју со Моника Стојановска
Никола Шиндре: „Моника Стојановска долго време е позната на јавноста по својот бренд со илустрации „Моки“, а неодамна ја објави и својата прва збирка поезија насловена „Има и такви денови“ на добропознатата локација за младите книжевници – „Буква“. Добитничка е на третата награда на Конкурсот за краток расказ на „Нова Македонија“ во 2022 година со расказот „Розов еж“. Има и препеви на песни што дополнително поттикнува да биде прашана за културата на читање кај нас.
Денес, книгите се достапни скоро за секој, може да се изнајмат, да се купат. Сепак, навиката за читање не е на завидно ниво. Како малата мотивација може да прерасне во голема желба за читање?“
Моника Стојановска: „Мислам дека навиката за читање е вежба како и сѐ oстанато. Всадувањето на таа навика е најпрво родителска одговорност. Децата кои се растени со книги, растат во еден свет побогат за многу бои, звуци, мириси, емоции и лекции. Понатаму, тоа е и задача на образовните кадри. Тие би требало да ја доближат литературата до децата на начин којшто на децата ќе им биде допадлив. Да им дадат простор и слобода на најмладите читатели да оформат сопствено видување и мислење за прочитаното, да им се дозволи да нурнат и прошетаат низ другите светови, неоптоварени од сувопарниот начин на обработка на лектирите што се провлекува низ генерациите. На тој начин, читањето може да стане, не само задоволство, туку и потреба“.
Н. Ш. Генерално гледано, културата на читање во ерата на дигиталната технологија многу брзо се менува. Како може при така брз и голем доток на информации човекот да избере да прави активности кои бараат бавност и седење во место?
М. С. Не е едноставно да се излезе, барем за момент, од вртлогот со информации кои ги консумираме секојдневно. Колку и да се чини дека сме насилно фрлени во тој вртлог, сепак често на своја волја остануваме внатре, и не мислам дека тоа е строго поради некоја мрза или безволност, многу често е поради страв. Повлекувањето во себе, седењето во место и соочувањето со сопствените мисли е комплицирано. Дисконектирањето од светот, односно од курираниот избор на прикажаните сцени од светот, ни звучи страшно. Не е лесно да се биде во сопствено присуство и да биде пријатно во тоа друштво. Тоа е вештина на која упорно се работи. Да се биде сам со себеси не е самување, туку култивирање на најважната животна релација. Освен тоа, кога човек чита – тој никогаш не е целосно, туку е доволно сам.
Н. Ш. Краткиот расказ отсекогаш бил допадлив за пошироката публика. Времето за да се прочита не е долго, а цел свет на идеи може сосема да сменат нечиј фокус. Како Вие ги гледате можностите на краткиот расказ?
М. С. Краткиот расказ како книжевна форма е допадлив затоа што поентира за кратко време и инстантно ни задоволува некоја читачка потреба. Но, оваа форма не е воопшто наивна, ниту едноставна за создавање. Сметам дека за да се создаде квалитетен краток расказ потребно е да се поседуваат изострени пишувачки вештини како што е усовршената прецизност. За да се биде вешт писател (на која било форма) треба да се биде и вешт читател.
Н. Ш. Во „Розов еж“ Дафина го здогледа ежот во градината долги години откако гледаше како другите деца го цртаат во своите блокчиња, а таа го одбегнуваше тоа. Како го гледате односот меѓу тоа што се искажува и можноста тоа навистина да се случи?
М. С. Розовиот еж е симбол на животот што не е сфатен премногу сериозно, симбол на игривоста, духовитоста и слободата – детски карактеристики кои, за жал, се потиснуваат низ годините, а според мене се уметност на живеењето. Во моментите кога си признаваме сами себеси дека ни недостигаат овие нешта (ќе ни ги отвори очите некој пресврт во животот, како во случајот со Дафина) – признаваме дека ни недостига и детето во нас. Всушност, детето е секогаш во нас, но одлучуваме да го маскираме во сериозни костуми.
Н. Ш. Поезијата – кратка во стихот и широка во емоциите што ги ослободува е друга форма на експресија. Кога ја користите едната, а кога другата форма на пишување?
М. С. Поезија пишувам отсекогаш, и долго мислев дека книжевно можам да се изразам единствено преку неа. Во последно време забележувам дека ми годи кога пишувам и проза, односно кратки раскази. Преку двете форми ослободувам некој дел од себе, но ми се чини дека преку прозата си давам шанса да го ослободам (макар суптилно) подуховитиот, па дури и позајадливиот дел од себе.
Н. Ш. Младите пишувачи создаваат некаква книжевна јавност, често има културни настани на коишто може да се чуе нова поезија. Какви се Вашите размислувања за заедничките читања и критикувања на пишувачите во подем?
М. С. Се разбира дека ги поддржувам иницијативите да се градат нови книжевни светови, бидејќи се неопходни за развојот на културата, и што е многу важно – за одржување на нејзината свежина. Важно е да се даде простор на новите бранови уметници во сите гранки на уметноста, за да не загнили. Исто така сметам дека тоа оди рака под рака со потребата за создавање култура на издржана, непристрасна и елоквентна книжевна критика.
Н. Ш. Како би ги охрабриле и посоветувале новите и младите кои сè уште се двоумат дали нивниот ракопис треба да се објави или не?
М. С. Би ги посоветувала да пишуваат многу, но да селектираат малку. Да се испразнат колку што можат од его и да остават место за мислења и критики. Да ги негуваат желбата и потребата да пишуваат и да работат на нив, бидејќи сами по себе не се доволни. Пред сè, ги советувам и им посакувам да бидат искрени пред себеси со своето творештво, без разлика дали ќе се решат да го објават или не.
Н. Ш. За крај, Моника Стојановска со читателската публика на „Гласни идеи“ ја сподели песната „Има и такви денови“ од нејзината истоимена прва поетска збирка.
Има и такви денови
Има и такви денови
кога нетрпеливоста во мене преврива како заборавена вода
во лимен сад,
додека се загледувам во некое повторливо сценарио низ завесата
Никогаш нема да дознам што е тоа умереност, си мислам,
како е бесшумно да се загреваш до одредена температура,
без да растечеш и да избегаш од својот сад
Има и такви денови
кога имам мисли толку силни што речиси можам да ги допрам,
состојби што речиси имаат форма и текстура
Сакам да ги допрам,
но секогаш е за малку,
во тие денови
кога нештата постојано ми бегаат
Никој не знае што точно стои
зад „срамежливите крошни“,
соседни дрвја што растат едни покрај други со години
но никогаш вистински не се допираат со гранките,
и си бегаат, за малку,
оставајќи си мали простори што се обликуваат според нив,
или тие се обликуваат според просторите, можеби
Никој не знае што точно стои
зад сите збунети растојанија,
единствено знае дека го прават да се чувствува
немоќно
додека неуспешно се обидува да ѝ даде некаква смисла
на оддалеченоста
Така и јас, во тие денови,
погодувам на што ме потсетува формата на празнината
и набројувам што во себе може да собере,
но сето тоа не го собира
за малку
Па така, празнината ми се смее во лице
со солзи што капнуваат ладно врз мене
и потоа од мене, врели, се излеваат
Низ завесата гледам:
Постепено
разлистуваш.
Лектура: Е. М.
Intervistë me Monika Stojanovskën
Nikola Shindre: “Monica Stojanovska është e njohur për publikun për një kohë të gjatë për markën e saj me ilustrime “Moki”, ndërsa së fundi në lokacionin e njohur për shkrimtarët të rinj “Bukva”, publikoi përmbledhjen e saj të parë me poezi me titull “Ka ditë të tilla”. Ajo është fituese e çmimit të tretë të konkursit të tregimit të shkurtër të “Nova Makedonia” në vitin 2022 me tregimin “Iriqi rozë”. Nuk mungojnë as interpretimet e këngëve që nxisin edhe më shumë të pyetet për kulturën e leximit në vendin tonë.
Sot librat janë në dispozicion pothuajse për të gjithë, ato mund të merren me qira, të blihen. Megjithatë, shprehia e të lexuarit nuk është në nivel të lakmueshëm. Si mund motivimi i vogël të rritet në një dëshirë të madhe për të lexuar?”
Monika Stojanovska: “Mendoj se shprehia e të lexuarit është një ushtrim si çdo gjë tjetër. Mbjellja e kësaj shprehie është kryesisht një përgjegjësi prindërore. Fëmijët që rriten me libra, rriten në një botë më të pasur për shumë ngjyra, tinguj, aroma, emocione dhe mësime. Për më tepër, është edhe detyrë e stafit arsimor. Ata duhet ta afrojnë literaturën me fëmijët, në mënyrë që do t’u pëlqejë fëmijëve. T’u japë hapësirë dhe liri lexuesve më të vegjël për të krijuar vizionin dhe opinionin e tyre për atë që lexojnë, për t’i lejuar ata të zhyten dhe të ecin nëpër botët tjera, të pangarkuara nga mënyra e thatë e përpunimit të lektyrave që kalon brez pas brezi. Në këtë mënyrë, leximi mund të bëhet jo vetëm kënaqësi, por edhe domosdoshmëri”.
N. Sh. Në përgjithësi, kultura e leximit në epokën e teknologjisë dixhitale po ndryshon shumë shpejt. Me një rrjedhë kaq të shpejtë dhe të madhe informacioni, si mund të zgjedhë një person të bëjë aktivitete që kërkojnë ngadalësi dhe qëndrim në vend?
M. S. Nuk është e lehtë të dalësh, të paktën për një moment, nga vorbulla e informacionit që konsumojmë çdo ditë. Sado dhunshëm mund të duket se jemi hedhur në atë vorbull, megjithatë ne shpesh vetë me dëshirën tonë mbetemi brenda saj dhe nuk mendoj se është rreptësisht nga ndonjë dembelizëm apo plogështi, është shumë shpesh nga frika. Tërheqja brenda vetes, qëndrimi ulur dhe përballja me mendimet tuaja është e ndërlikuar. Shkëputja nga bota, pra nga përzgjedhja e kuruar e skenave nga bota, na tingëllon e tmerrshme. Nuk është e lehtë të jesh në praninë tënde, dhe të jesh rehat në atë shoqëri. Është një aftësi që punohet me këmbëngulje. Të jesh vetëm me veten nuk është vetmi, por kultivimi i marrëdhënies më të rëndësishme të jetës. Përveç kësaj, kur një person lexon – ai kurrë nuk është plotësisht, por mjaftueshëm vetë.
N. Sh. Tregimi i shkurtër ka tërhequr gjithmonë një audiencë më të gjerë. Koha për ta lexuar nuk është e gjatë dhe një botë e tërë idesh mund të ndryshojnë tërësisht fokusin e dikujt. Si Ju i shihni mundësitë e tregimit të shkurtër?
M. S. Tregimi i shkurtër si formë letrare është i pëlqyeshëm, sepse nxjerr një pikë në një kohë të shkurtër dhe plotëson menjëherë një nevojë leximi. Por, kjo formë nuk është aspak naive, as e thjeshtë për t’u krijuar. Unë besoj se krijimi i një tregimi të shkurtër cilësor kërkon aftësi të mprehta të të shkruarit, siç është saktësia e rafinuar. Për të qenë një shkrimtar i aftë (i çdo forme) duhet të jesh edhe një lexues i aftë.
N. Sh. Në “Iriqi rozë”, Dafina e pa iriqin në kopsht për shumë vite pasi shikonte se fëmijët e tjerë e vizatonin në fletoret e tyre dhe ajo e shmangte atë. Si e shihni raportin midis asaj që shprehet dhe mundësisë që ajo vërtetë të ndodhë?
M. S. Iriqi rozë është një simbol i jetës që nuk merret shumë seriozisht, një simbol i lojërave, zgjuarsisë dhe lirisë – karakteristika fëminore që, për fat të keq, janë të ndrydhura me kalimin e viteve dhe për mendimin tim, janë arti i të jetuarit. Në momentet kur i pranojmë vetes se na mungojnë këto gjëra (një pikë kthese në jetë do të na hapë sytë, si në rastin e Dafinës) – pranojmë se na mungon edhe fëmija në ne. Në fakt, fëmija është gjithmonë brenda nesh, por ne vendosim ta maskojmë me kostume serioze.
N. Sh. Poezia – e shkurtër në vargje dhe e gjerë në emocionet që lëshon është një formë tjetër shprehjeje. Kur e përdorni njërën dhe kur formën tjetër të shkrimit?
M. S. Gjithmonë kam shkruar poezi dhe për një kohë të gjatë kam menduar se vetëm përmes saj mund të shprehem letrarisht. Kohët e fundit kam vënë re se më pëlqen të shkruaj prozë, domethënë tregime. Nëpërmjet të dyja formave unë lëshoj një pjesë të vetes, por më duket se përmes prozës i jap vetes një shans për të çliruar (ndonëse në mënyrë delikate) pjesën më të zgjuar dhe akoma më sarkastike të vetes.
N. Sh. Shkrimtarët e rinj krijojnë një lloj publiku letrar, shpesh ka ngjarje kulturore ku mund të dëgjohet poezi e re. Cilat janë mendimet tuaja për leximet e përbashkëta dhe kritikat e shkrimtarëve në zhvillim?
M. S. Natyrisht, unë i mbështes iniciativat për të ndërtuar botë të reja letrare, sepse ato janë të nevojshme për zhvillimin e kulturës, dhe ajo që është shumë e rëndësishme, për ruajtjen e freskisë së saj. Është e rëndësishme t’u jepet hapësirë valëve të reja artistësh në të gjitha degët e artit, që të mos kalben. Gjithashtu mendoj se shkon paralelisht me nevojën për të krijuar një kulturë të kritikës letrare të qëndrueshme, të paanshme dhe elokuente.
N. Sh. Si do t’i inkurajonit dhe këshillonit dhe të rinjtë që ende hezitojnë nëse dorëshkrimi i tyre duhet të botohet apo jo?
M. S. Unë do t’i këshilloja të shkruanin shumë, por të zgjidhnin pak. Të zbrazin sa të munden nga egoja dhe të lënë vend për opinione dhe kritika. Të ushqejë dëshirën dhe nevojën për të shkruar e punuar mbi to, sepse nuk mjaftojnë vetë. Mbi të gjitha i këshilloj dhe uroj që të jenë të sinqertë me veten me krijimin e tyre, pavarësisht nëse vendosin ta botojnë apo jo.
N. Sh. Në fund, Monika Stojanovska ndau me lexuesit e “Ide të zëshme” poezinë “Ka ditë të tilla” nga përmbledhja e saj e parë me poezi me të njëjtin emër.
Ka edhe ditë të tilla
Ka edhe ditë të tilla
kur padurimi në mua vlon si ujë i harruar
në një enë prej llamarine,
ndërsa vështronte një skenar të përsëritur përmes perdes
Unë kurrë nuk do ta di se çfarë është modestija, mendoj.
si është të ngrohesh në heshtje në një temperaturë të caktuar,
pa u derdhur dhe pa ikur nga ena jote
Ka edhe ditë të tilla
kur kam mendime kaq të forta sa mund t’i prek ato,
gjendjet që pothuajse kanë formë dhe teksturë
Unë dua t’i prek ato
por gjithmonë është për pak,
në ato ditë
kur gjërat vazhdimisht më ikin
Askush nuk e di saktësisht se çfarë qëndron
pas “shportave të turpshme”,
pemë fqinje që prej vitesh rriten pranë njëra-tjetrës
por ato kurrë në të vërtetë nuk preken me degët,
dhe ikin, për pak,
duke lënë hapësira të vogla që formohen prej tyre,
ose ato formohen sipas hapësirës, ndoshta
Askush nuk e di saktësisht se çfarë qëndron
pas të gjitha distancave të ngatërruara,
e di vetëm se e bëjnë të ndihet
i pafuqishëm
derisa pa sukses përpiqet për t’i dhënë njëfarë kuptimi
distancës
Ashtu edhe unë, në ato ditë,
Marr me mend se çfarë më kujton forma e zbrazëtirës
dhe rendis se çfarë mund të nxëne në vetvete,
por tërë atë nuk e nxënë
për pak
Pra, zbrazëtia më qesh në fytyrë
me lot që më rrjedhin të ftohtë
dhe pastaj derdhen nga unë, të nxehtë
Përmes perdes shoh:
Gradualisht
Shfleton.
Lekturoi: E. M.
Përktheu E. M.
