Интервју со Ивана Хаџиевска
Ивана Хаџиевска е историчарка и независна истражувачка. Магистрирала (2021) во областа на економската историја („Човечката состојба на индустриските работници во Вардарска Македонија 1918-1941“). Нејзиниот истражувачки интерес е во областа на филозофија на историјата и политиките на сеќавање. Авторка е на бројни објавени студии на национално и регионално ниво, од областа на социјалната историја и историјата на жените. Пишува и есеи посветени на културна критика. Во последната објавена студија таа се јавува како коуредничка: „Архиви на невидливите: жените во печатот од Вардарска Македонија помеѓу двете светски војни“ (2021).
Никола Шиндре: „Ивана е од Битола. Таа е активно вклучена во полето на бележење на женската историја, историјата на работничката класа во Македонија и начините на (пре)раскажување на историјата. Нејзиниот лик не се гледа често во јавноста, но тоа што таа го кажува предизвикува внимание.
Историјата значи запишување на фактите за минатото и раскажување приказни. Колку и да е голем напорот за целосна објективизација на историјата, остануваат личните искуства што не влегуваат во фактографијата, усните приказни (согледувања) за случувањата и искуствата што нема да успеат да се запишат во историографијата. Како да се проучува историјата за да може да се осознаат одредени законитости за сегашноста, иднината?“
Ивана Хаџиевска: „Има еден интересен пример кој доаѓа од историографската школа на Аналистите (Annales school). Станува збор за колектив на француски историчари кои го вовеле концептот на „социјална историја на долготраење“ и направиле научен пресврт во повоената западноевропска историографија, кој особено одекнал низ континентот во 1960-1970. Станувало збор за критика на официјалните „државни“ наративи каде што доминантно било претставувањето на клучните историски извори низ призмата на воено-политичката историја. Наместо тоа, тие претставиле концепт каде што изворите ги ставиле во контекст на социјалната и економската динамика на заедниците од каде што доаѓаат тие извори. Долготраење се однесува токму на трасирањето на некој феномен во социјалните законитости, наместо негово должење на „божествената моќ/харизма/предодреденост на водачите“ и сл. Оваа школа се јавува во контекст кога во националните европски држави имплодира академска историографија на „наследени непријатели“, најчесто меѓу соседните држави. Така, Французите се „наследен непријател“ на Германците, додека пак во националните наративи на соседите на Германија, националните истории биле потковани со тенденцијата за опишување на германската нација како природно експанзионистичка, механизирана, насилна, агресивна итн. Аналистите успеале во високопарната институционална Академија да продрат со нешто сосема спротивно: дека предмет на историјата е човекот. Еден од зачетниците, Марк Блок, има интересна изјава, тој вели дека вистинскиот историчар наликува на човекојадец од приказните – каде што му замирисува на човек, знае дека го чека успех. Но, за да се практикува ваквото универзално сфаќање за историјата како цивилизациска појава, нужно е политичко размислување: за тоа кој се учесниците во политиките на сеќавање и политиките на историја (Geschichtspolitik). Контролата на минатото е фундаментално државна работа, затоа многу често, лаички, историјата се сфаќа како екстензија на патриотизмот, маша на идентитетските политики за нацијата. Мислам дека квалитетната историографска дејност, на било која тема, настанува само при поставување прашања за епистемолошка неправда, за тоа кој вклучувал и кој исклучувал наративи, кој е вклучен, а кој исклучен во официјалната приказна.
Н. Ш. Голем проблем кај приврзаниците на класното (Марксовото) толкување на историјата е неправењето разлика помеѓу „знаењето дека“ и „знаењето како“, што пак е солидна забелешка за знаењето кај левицата. Од една страна, сите знаат дека порамноправната распределба на ограничените ресурси доаѓа со пожестока борба, но од друга страна не знаат како да ја спроведат борбата. Во каква релација се наоѓаат личното искуство и историјата?
И. Х. Повторно би сакала да одговорам со примери од минатото, а релевантни за денешната позиција на политичката акција. Во социјалистичките држави во Европа по Втората светска војна, хуманистичките науки, економијата и правото главно имале свое поаѓалише од научниот марксизам, додека пак проучувањето на историјата било заосновано на дијалектичката концепција на тоталитетот. Во пракса тоа значело дека историјата на работниците, класната борба, синдикалното и комунистичкото движење, како и локалната историја на партијата ја сочинувале главнината на официјалниот државен наратив за минатото. Од една страна, државата создавала пропаганден класно-идентитески амалгам кој овие комплексни општества ги држел заедно, од друга страна пак, за прв пат се создала „непрегледна литература“ на емпириски, статистички и социјални истражувања за различни аспекти од историјата на работниците, и за прв пат, кралевите и боговите не биле на чело на историјата. Со геополитичките промени во светот и со распадот на социјалистичките држави кон крајот на 20 век, оваа литература станувала формална цел сама за себе, додека пак новите транзициони власти нашле успешен мобилизаторски погон во турбо-национализмот. Во овој тек на настаните, дошло до дисторзирање, редуцирање или системско заборавање на историјата на работниците и запуштање на нејзиното наследство во просториите на знаење (библиотеки, архиви, универзитети, институти, јавен простор…). Затоа, мислам дека една форма на отпор, на самообразование и точка на градење солидарност помеѓу активистите или помеѓу марксистичките политичари, е токму навраќањето на историјата на работниците. Познавањето на сопствените историски искуства е важен дел од градењето стратегии во актуелниот политички момент.
Н. Ш. Знаењето, што е секогаш добро, разликува уште една важна поделба за општествените науки. „Јас го знам Претседателот“ означува дека некој знае кој е функционерот. „Јас го познавам Претседателот“ значи дека тој барем еднаш се сретнал со него. Историските личности се такви што тие што ги знаат и тие што ги познаваат немаат секогаш исти ставови за нив. Како ова влијае врз создавањето на историјата?
И. Х. Всушност, ова е строго методолошко прашање, а обучениот историчар до најмала нијанса би знаел да се снајде во ваков случај. Вие, во прашањето ги загатнувате историските личности, но историографскиот метод се протега на сите други феномени. Можеби полезна е премисата дека контекстите го менуваат значењето на феномените. Така, на пример, нацијата имала ослободувачки карактер во ерата на империите – 19 и 20 век, а подоцна се претворила во бедем на модерниот авторитаризам. Поинаку кажано, тоа што во време на благосостојба може да ги гуши нашите граѓански слободи и права, во време на кризи често се јавува како безбедно прибежиште каде што се чувствуваме силни и свои – така национализмот станува алатка во рацете на елитите.
Н. Ш. Женската историја, поконкретно женското читање на историјата е понова дисциплина. Некои забележуваат дека има женски личности во историските читанки, некои дека нема. Веројатно има жени, но нема работнички, нема сиромашни, нема простор за тие што биле (се) исклучени. Каков е методот на оваа дисциплина, значајна за феминизмот и комунизмот?
И. Х. „Историјата на жените“ е понова историографска дисциплина, но честа е забуната дека жените сами по себе се предмет на историјата. Историјата на жените како историографска гранка се развила заради потребата од препознавање релациски наративи, во кои историјата на жените секогаш е и историја на мажите. Овој став подразбира дека двата рода еднакво учествуваат во општествените и цивилизациските текови. Во однос на методите, слично како што во теоријата за книжевноста и визуелната нарација постои нешто што се дефинира како „машки поглед“ (male gaze), во кој примарна е машката перспектива, така и при официјализирањето на наративите за минатото во форма на историографски канон, учебници, јавна историја и споменична култура, може да согледаме еден сосема нормиран мачо-популизам. Историјата на жените како дисциплина ги деконструира патријархалните концепти за учеството на жената во историјата, кои се доминанти во јавниот простор, во читанките или во колективната меморија, на пример: концептот за жената како „мајка на нацијата“ или женското тело како екстензија на идејата за татковината или дури и изедначување со територијата (оттаму се објаснува и користењето на воените силувања како системски организиран воен метод, а не случајност на воената катастрофа).
Н. Ш. Историските знаења би требало да се во полза на подобрување на сегашноста. Какви се Вашите ставови за вклученост на жените во општеството денес и како да се зазема јавноста за да може и официјалната историографија да биде испишувана од жени, од маргинализирани?
И. Х. Изминатите два века покажаа дека хуманистичките науки се многу важни за „политичкото здравје“ на општествата, особено при пребродување кризи и големи катастрофи. Со стимулирањето на овие науки расте и се зајакнува општата граѓанска култура, што значи критичко и разумно размислување, наспроти суеверно, конспираторско, окултно разбирање на кризите во светот. Сметам дека одговорот на Вашето прашање се крие во повторното издигнување на концептот за „општествен работник“ или „научен работник“, мислам дека тоа беше едно позитивно културолошко искуство од социјалистичкиот период и во нашата земја. Под тој концепт се подразбира дека овие работници, од сферата на науката или културата, не се просто академски или институционални научници, туку нивниот труд е свртен кон надвор, надвор од кабинетската работа, со активност во заедницата, во печатот, во јавниот простор… Секако, тој процес зависи од повеќе фактори: медиумите, образованието, културните политики… На тој начин, се отвора простор за прогресивни интервенции во крутоста и инертноста на робусните институции и нивен допир со различни групи граѓани, со различни градители на заедницата.
Н. Ш. Од гиницејот, преку харемот па до кујната, жената морала да го пренесува своето знаење скришум и тивко. Тоа тихување не е многу специфично за западниот рационализам, но познато е за овој т.н. источен дел од светот. Како да се обновува, запишува и зачува ова сè уште неформално знаење што го имаат жените?
И. Х. Заради моите истражувања во областа на женската историја, често ми го поставуваат ова прашање и секогаш како прва асоцијација ми се јавува изјавата на Светлана Слапшак, дека заборавот секогаш има родова карактеристика. Радио тишината која се јавува при барање на женските искуства во историјата е главно поврзана со нивното долго исклучување од јавната сфера, од сферата на политичко учество, додека пак заборавот, особено денес и во нашиот случај, е поврзан со недовршената и автократската модернизација. Спротиставување на овие тенденции мислам дека може да се направи низ трпелива, методолошки и теоретски артикулирана, но и постојана работа на историчарите/-ките и активистите/-ките, кои работат со изворите од историјата на жените и нивното внесување во официјалниот канон. Во контекст на македонското минато, изворите ни конструираат слика за постоење на женска контракултура (пред Втората светска војна, кога жените во јавната сфера се јавувале во општествено дозволените улоги на учителка, хуманитарка или патриотка-револуционерка) и конечно влегување во јавната сфера по Втората светска војна (каде со комунистичкото изедначување на вредноста на половите, жените стануваат посакуван дел од новиот светоглед, и се учеснички во изградбата на институциите и јавноста); Со истражувањето на овие извори се проширува сликата за населението кое живеело на оваа територија во минатото и може критички да се согледаат повеќе политички и социјални аспекти, кои често остануваат невидливи во романтизираните мастер-наративи.
Н. Ш. На овие простори вешто се скокнал раниот капитализам. Индустријализацијата на Југославија стана деиндустријализација на Македонија. Дигитализацијата може и да се оствари, но реалноста е друга. Како да се анализира локалната историја без да се стави акцентот на националните и секогаш спорните прашања?
И. Х. Мислам дека процесите на модернизација поврзани со капиталистичкиот начин на економија не биле прескокнати на територија на југословенските простори во 19 и 20 век, но на територија на (Вардарска) Македонија, тие се одвивале, да дадам еден опис, во состојба на суспендирана итност. Периодот помеѓу двете светски војни е особено податен за исклучително тешките и значајни промени во стратификацијата на населението и создавањето на работничката класа во модерна смисла на зборот. Во 1918 година, Вардарска Македонија станала дел од Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, историски определена како јужниот ориентален, економски затворен и заостанат крај на државата, во однос на северниот, католички и капиталистички развиен крај на државата. Додека работев на мојата магистерска теза фокусирана токму на раната индустријализација на оваа територија, особено ми беше интересно како низ изворите можев да го реконструирам создавањето на „индустрискиот човек“ во една ориентална општествена структура. Тоа е приказната за настанувањето на новиот модерен постотомански градски пејзаж, за тутунската и текстилната индустрија, одделувањето на слој на работници од „селанскиот океан“, чадот и нечистотијата во приградските работнички гета околу Скопје и Битола, спортските и културно уметничките друштва на работници како први форми на класна солидарност, туберкулозата како работничка болест и стравот на граѓанската класа и пасивните локални елити од „дегенерацијата на националното здравје“ како последица на модернизацијата и новите социјални слоеви; Во 1920 и 1930 година на овој простор ги среќаваме првите работнички, потстанарки, млади девојки кои како сезонски работнички живееле сами во градот – своевиден скандал за селската култура, но и нужно зло и потреба за заработка во општеството кое нагло се менувало по налетот на војните и економските кризи… Ова се само некои експлицитни примери. Поентата е дека исклучително важното прашање за тоа како населението во нашето минато влегувало во модерното доба сепак многу повеќе нè води кон социјалната историја, отколку кон националните прашања, иако во одредени области тие се испреплетени. Всушност, не гледам проблем во ставањето акцент на една или друга историографска област, сите се подеднакво важни доколку научно се студираат. Мултиперспективното и трансдисциплинарното работење често ги расчистуваат спорните прашања.
Лектура: Е. М.
Intervistë me Ivana Haxhievska
Ivana Haxhievska është historiane dhe hulumtuese e pavarur. Ka magjistruar (2021) në fushën e historisë ekonomike (“Gjendja njerëzore e punëtorëve industrialë në Maqedoninë Vardare 1918-1941”). Interesi i saj hulumtues është në fushën e filozofisë së historisë dhe politikës së kujtesës. Është autore e studimeve të shumta të botuara në nivel kombëtar dhe rajonal, në fushën e historisë sociale dhe të historisë së gruas. Gjithashtu shkruan edhe ese kushtuar kritikës kulturore. Në studimin e fundit të botuar, ajo shfaqet si bashkëredaktore: “Arkivat e të padukshmëve: gratë në shtypin nga Maqedonia e Vardarit midis dy luftërave botërore” (2021).
Nikolla Shindre: “Ivana është nga Manastiri. Ajo është e përfshirë në mënyrë aktive në fushën e regjistrimit të historisë së grave, historisë së klasës punëtore në Maqedoni dhe mënyrave të (ri)rrëfimit të historisë. Fytyra e saj nuk shihet shpesh në sytë e publikut, por ajo që ajo e thotë tërheq vëmendjen.
Historia do të thotë të regjistrosh faktet e së kaluarës dhe të tregosh histori. Sado e madhe të jetë përpjekja për objektivizimin e plotë të historisë, mbeten përjetime personale që nuk hyjnë në faktografinë, historitë (perceptimet) gojore për ngjarjet dhe përjetimet që nuk do të kenë sukses të regjistrohen në historiografi. Si të studiohet historia në mënyrë që të mund të kuptohen ligjshmëri të caktuara për të tashmen, të ardhmen?”
Ivana Haxhievska: “Ka një shembull interesant që vjen nga shkolla historiografike e Analistëve (Annales school). Bëhet fjalë për një kolektiv historianësh francezë që futën konceptin e “historisë sociale të afatgjatësisë” dhe kanë bërë një kthesë shkencore në historiografinë e Evropës Perëndimore të pasluftës, e cila pati jehonë veçanërisht në të gjithë kontinentin në vitet 1960-1970. Bëhej fjalë për kritika ndaj rrëfimeve zyrtare “shtetërore” ku dominonte prezantimi i burimeve kryesore historike përmes prizmit të historisë ushtarako-politike. Në vend të kësaj, ata paraqitën një koncept, ku i vendosën burimet në kontekstin e dinamikës sociale dhe ekonomike të komuniteteve, nga të cilat vijnë ato burime. Afatgjatësia i referohet pikërisht trasimit të një dukurie në ligjshmëritë sociale, në vend që t’i detyrohet “fuqisë hyjnore/karizmës/paracaktimit të liderëve” etj. Kjo shkollë paraqitet në kontekst kur në shtetet kombëtare evropiane shpërthen një historiografi akademike e “armiqve të trashëguar”, kryesisht midis shteteve fqinje. Kështu, Francezët janë “armiku i trashëguar” i Gjermanëve, ndërsa në narrativat kombëtare të fqinjëve të Gjermanisë, historitë kombëtare u mbështetën nga tendenca për të përshkruar kombin gjerman si natyrshëm ekspansionist, të mekanizuar, të dhunshëm, agresiv etj. Analistët arritën të depërtojnë në Akademinë institucionale tejet të padukshme, me diçka krejtësisht të kundërt: se subjekti i historisë është njeriu. Një nga themeluesit Mark Block, ka një deklaratë interesante, ai thotë se një historiani i vërtetë ngjanë si njeringrënës nga tregimet – ku i vjen era njeriu, e di që e pret suksesi. Por që të praktikohet kuptimi i tillë universal i historisë si një dukuri qytetëruese, mendimi politik është i nevojshëm: për atë se cilët janë pjesëmarrës në politikën e kujtesës dhe politikën e historisë (Geschichtspolitik). Kontrolli i së kaluarës është çështje shtetërore fundamentale, prandaj shumë shpesh, laikisht, historia kuptohet si një ekstension i patriotizmit, mashë e politikave identitare për kombin. Mendoj se veprimtaria cilësore historiografike, në cilën do temë, ndodh vetëm kur bëhen pyetje për padrejtësinë epistemologjike, për atë se kush përfshinte dhe kush përjashtonte narrativet, dhe kush është i përfshirë dhe kush është i përjashtuar në tregimin zyrtar.
N. Sh. Një problem i madh me ithtarët e interpretimit klasor (marksist) të historisë është mosbërja dallimi midis “të dish se” dhe “të dish se si”, që është një vërejtje solide për njohuritë te e majta. Nga njëra anë, të gjithë e dinë se një shpërndarje më e barabartë e burimeve të kufizuara vjen me një luftë më të ashpër, por nga ana tjetër, nuk dinë si ta bëjnë luftën. Në çfarë marrëdhënie gjenden përvoja personale dhe historia?
I. H. Përsëri do të doja të përgjigjem me shembuj nga e kaluara, ndërsa të rëndësishme për pozicionin e sotëm të veprimit politik. Në shtetet socialiste të Evropës pas Luftës së Dytë Botërore, shkencat humane, ekonomike dhe juridike nismërinë e tyre kryesisht e patën nga marksizmi shkencor, ndërsa studimi i historisë bazohej në konceptimin dialektik të tërësisë. Praktikisht kjo do të thoshte se historia e punëtorëve, lufta e klasave, lëvizjet sindikaliste dhe komuniste, si dhe historia lokale e partisë përbënin pjesën më të madhe të narrativës zyrtare shtetërore të së shkuarës. Nga njëra anë, shteti krijoi një amalgamë propagandistike klasore-identitare që i mbante bashkë këto shoqëri komplekse, nga ana tjetër, për herë të parë u krijua “literaturë e pakontrollueshme ” e kërkimeve empirike, statistikore dhe sociale për aspekte të ndryshme të historisë të punëtorëve, dhe për herë të parë, mbretërit dhe perënditë nuk ishin në krye të historisë. Me ndryshimet gjeopolitike në botë dhe me rënien e shteteve socialiste në fund të shekullit të 20-të, kjo literaturë u bë një synim formal për vetveten, ndërkohë që autoritetet e reja tranzitore gjetën një shtytje të suksesshme mobilizimi në turbo-nacionalizmin. Në këtë rrjedhë të ndodhive, erdhi në një shtrembërim, reduktim apo harrim sistematik i historisë së punëtorëve dhe neglizhencë e trashëgimisë së saj në mjediset e dijes (biblioteka, arkiva, universitete, institute, hapësira publike…). Andaj mendoj se një formë e rezistencës, e vetëarsimimit dhe pikë e ndërtimit të solidariteti mes aktivistëve apo politikanëve marksistë, është pikërisht rikthimi në historinë e punëtorëve. Njohja e përvojave personale historike është pjesë e rëndësishme e ndërtimit të strategjive në momentin aktual politik.
N. Sh. Dituria, e cila gjithmonë është mirë, dallon edhe një ndarje tjetër të rëndësishme për shkencat shoqërore. “Unë e di Presidentin” thekson se dikush e dinë se kush është funksionari. “Unë e njoh Presidentin” do të thotë se ai, të paktën një herë është takuar me të. Figurat historike janë të tilla që ata që i dinë dhe ata që i njohin nuk kanë gjithmonë të njëjtat pikëpamje për ta. Si ndikon kjo në krijimin e historisë?
I. H. Në fakt, kjo është një pyetje rreptësishtë metodologjike, dhe një historian i trajnuar do të dinte si ta trajtonte një rast të tillë deri në detajet më të vogla. Ju në pyetje i bëni enigmë figurave historike, por metoda historiografike shtrihet në të gjitha fenomenet e tjera. Ndoshta premisa që kontekstet ndryshojnë kuptimin e fenomeneve është e dobishme. Kështu, për shembull, kombi kishte një karakter çlirimtar në epokën e perandorive – shekujt 19 dhe 20, dhe më vonë u shndërrua në një mburojë të autoritarizmit modern. Me fjalë të tjera, ajo që në kohë prosperiteti mund të mbysë liritë dhe të drejtat tona civile, në kohë krize shpesh shfaqet si një strehë e sigurt ku ne ndihemi të fortë dhe tonë – kështu nacionalizmi bëhet një mjet në duart e elitave.
N. Sh. Historia e grave, më konkretisht leximi i historisë nga gratë, është një disiplinë më e re. Disa vërejnë, se ka personazhe femra në librat historikë, disa se nuk ka asnjë. Ndoshta ka gra, por nuk ka punëtore, nuk ka të varfëra, nuk ka hapësirë për ato që kanë qenë (janë) të përjashtuara. Cila është metoda e kësaj disipline, domethënëse për feminizmin dhe komunizmin?
I. H. “Historia e grave” është një disiplinë më e re historiografike, por ekziston një keqkuptim i zakonshëm se gratë janë vetë subjekt i historisë. Historia e grave si një degë historiografike u zhvillua për shkak të nevojës për të njohur narrativat relacionale, në të cilat historia e grave është gjithmonë edhe histori e burrave. Ky qëndrim nënkupton që të dyja gjinitë marrin pjesë në mënyrë të barabartë në rrjedhat shoqërore dhe civilizuese. Për sa i përket metodave, ashtu si në teorinë e letërsisë dhe narracionit vizual ka diçka të përcaktuar si “vështrimi mashkullor” (male gaze), në të cilin perspektiva mashkullore është parësore, ashtu edhe në formalizimin e rrëfimeve për të kaluarën, në formën e një kanuni historiografik, tekste shkollore, histori publike dhe kulturë përkujtimore, mund të perceptojmë një maço populizëm plotësisht të normatizuar. Historia e gruas si disiplinë zbërthen konceptet patriarkale për pjesëmarrjen e gruas në histori, të cilat janë dominuese në hapësirën publike, në leximin e librave apo në kujtesën kolektive, për shembull: koncepti i gruas si “nëna e kombit” apo trupi femëror si shtrirja e idesë së atdheut apo edhe barazimi i saj me territorin (që andej shpjegon përdorimin e përdhunimit ushtarak si metodë ushtarake e organizuar sistematikisht, dhe jo rastësi e fatkeqësisë ushtarake).
N. Sh. Njohuritë historike duhet të jenë në favor të përmirësimit të së tashmes. Cilat janë pikëpamjet tuaja për përfshirjen e gruas në shoqëri sot dhe si të merret publiku në mënyrë që historiografia zyrtare të shkruhet nga gratë, nga të margjinalizuarat?
I. H. Shekujt e kaluar kanë treguar se shkencat humane janë shumë të rëndësishme për “shëndetin politik” të shoqërive, veçanërisht në tejkalimin e krizave dhe fatkeqësive të mëdha. Me stimulimin e këtyre shkencave rritet dhe forcohet kultura e rëndomtë qytetare, që do të thotë mendim kritik dhe me mençuri, kundrejt kuptimit sovran, konspirativ, okular të krizave në botë. Besoj se përgjigja e përgjigja e pyetjes suaj fshihet në ringritjen e konceptit “punëtor shoqëror” apo “punëtor shkencor”, mendoj se ajo ishte një përvojë kulturore pozitive nga periudha socialiste edhe në vendin tonë. Sipas këtij koncepti, kuptohet se këta punëtorë, qoftë në fushën e shkencës apo kulturës, nuk janë thjesht shkencëtarë akademikë apo institucionalë të rëndomtë, por puna e tyre është e drejtuar nga jashtë, jashtë punës në kabinet, me aktivitet në komunitet, në shtyp, në hapësirën publike.. Gjithsesi se ai proces varet nga më shumë faktorë: mediat, arsimi, politikat kulturore… Në këtë mënyrë hapet hapësirë për ndërhyrje progresive në ngurtësinë dhe inercinë e institucioneve të fuqishme, dhe kontaktin e tyre me grupe të ndryshme qytetarësh, me ndërtues të ndryshëm të shoqërisë. .
N. Sh. Nga giniceut, përmes haremit e deri në kuzhinë, gruaja duhej të e përcjell diturinë e saj fshehurazi dhe qetë. Kjo qetësi nuk është shumë specifike për racionalizmin perëndimor, por është e njohur për këtë të ashtuquajtur pjesë e lindjes të botës. Si të rivendoset, regjistrohet dhe ruhet kjo njohuri ende joformale që kanë gratë?
I. H. Për shkak të hulumtimeve të mia në fushën e historisë së grave, shpesh më bëjnë këtë pyetje, dhe gjithmonë si asociacion i parë më vjen në mendje deklarata e Svetlana Slapshak se harresa gjithmonë ka karakteristikë gjinore. Radio heshtja që ndodh gjatë kërkimit të përvojave të grave në histori lidhet kryesisht me përjashtimin e tyre të gjatë nga sfera publike, nga sfera e pjesëmarrjes politike, ndërsa harresa, sidomos sot në rastin tonë, lidhet me modernizmin dhe autokracinë e papërfunduar. Kundërshtimi i këtyre tendencave, mendoj se mundet të bëhet përmes punës, metodologjike dhe teorikisht të artikuluar dhe të vazhdueshme të historianëve-neve dhe aktivistëve-teve, të cilët punojnë me burimet e historisë të grave dhe futjen e tij në kanunin oficial. Në kontekstin e së kaluarës maqedonase, burimet ndërtojnë për ne një tablo të ekzistencës së një kundërkulture femërore (para Luftës së Dytë Botërore, ku gratë shfaqeshin në sferën publike në rolin e lejuar nga shoqëria si mësuese, humanitare apo patriote-revolucionare). dhe përfundimisht hyrje në sferën publike pas Luftës së Dytë Botërore (ku me barazimin komunist të vlerës së gjinive, gratë bëhen pjesë e dëshirueshme e botëkuptimit të ri, dhe janë pjesëmarrëse në ndërtimin e institucioneve dhe publikut); Duke hulumtuar këto burime, zgjerohet tabloja e popullsisë që ka jetuar në këtë territor në të kaluarën dhe mund të perceptohen në mënyrë kritike më shumë aspekte politike dhe sociale, të cilat shpesh mbeten të padukshme në master-narativët e romantizuara.
N. Sh. Kapitalizmi i hershëm u hodh me mjeshtëri në këto hapësira. Industrializimi i Jugosllavisë u bë deindustrializimi i Maqedonisë. Dixhitalizimi mund të arrihet, por realiteti është ndryshe. Si të analizohet historia lokale pa i vënë theksin çështjeve kombëtare dhe gjithmonë të kontestuara?
I. H. Mendoj se proceset e modernizimit që kanë të bëjnë me mënyrën kapitaliste të ekonomisë nuk janë kaluar në territorin e hapësirave jugosllave në shekullin XIX dhe XX, por në territorin e Maqedonisë (vardare) kanë ndodhur, për të dhënë një përshkrim, në një gjendje urgjence të pezulluar. Periudha ndërmjet dy luftërave botërore është shënuar veçanërisht nga ndryshime jashtëzakonisht të vështira dhe domethënëse në shtresëzimin e popullsisë dhe krijimin e klasës punëtore në kuptimin modern të fjalës. Në vitin 1918, Maqedonia e Vardarit është bë pjesë e Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve, e përcaktuar historikisht si skaji jugor oriental, ekonomikisht i mbyllur dhe i prapambetur i shtetit, në raport me rajonin e zhvilluar verior, katolik dhe kapitalist të shtetit. Teksa punoja në temën e magjistraturës e fokusuar pikërisht në industrializimin e hershëm të këtij territori, më interesonte veçanërisht se si nëpërmjet burimeve mund të rindërtoja krijimin e “njeriut industrial” në një strukturë shoqërore orientale. Është historia e shfaqjes së peizazhit të ri urban modern post-osman, i industrisë së duhanit dhe tekstilit, i ndarjes së një shtrese punëtorësh nga “oqeani fshatar”, tymi dhe papastërtia në getot e punëtorëve periferikë rreth Shkupit. dhe Manastiri, shoqëritë e artit sportiv dhe kulturor të punëtorëve si forma të para të solidaritetit klasor, tuberkulozi si sëmundje punëtore dhe frika e klasës borgjeze dhe elitave pasive lokale nga “degjenerimi i shëndetit kombëtar” si pasojë e modernizimit dhe shtresave të reja shoqërore; Në vitet 1920 dhe 1930, në këtë zonë takojmë punëtoret e para, qiramarrësit, vajzat e reja që jetonin të vetme në qytet si punonjëse sezonale – një lloj skandali për kulturën fshatare, por edhe një e keqe e domosdoshme dhe nevojë për të fituar para në një shoqëri. që ndryshoi papritur pas fillimit të luftërave dhe krizave ekonomike… Këto janë vetëm disa shembuj të qartë. Poenta është se jashtëzakonisht e rëndësishme është çështja se si popullsia e së kaluarës sonë hynte në epokën moderne që ende më shumë e më tepër na çon te historia shoqërore sesa te çështjet kombëtare, megjithëse në fusha të caktuara ato janë të ndërthurura. Në fakt, nuk shoh asnjë problem në vënien e theksit në një fushë historiografike apo në një tjetër, të gjitha janë po aq të rëndësishme nëse studiohen shkencërisht. Puna multiperspektive dhe transdisiplinore shpesh sqaron çështjet e diskutueshme.
Leximi: E. M.
Përktheu E. M.
