Интервју со Јован Ристовски
Јован Ристовски е дипломиран режисер на Факултетот за драмски уметности, при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, од класата на Слободан Унковски. Основач е на Независниот театар во Крушево, а исто така основач и претседател е и на „АТО – Центар за современа уметност и култура“ – Битола. До денес има режирано повеќе претстави во театрите низ Македонија. Дел од нив се: „Госпоѓица Јулија“ – испит по театарска режија, „Обѕрни се во гневот“ (Народен театар Битола) – со 70 изведби, „Големите очекувања“ (Македонски народен театар), „Бегство“ (Народен театар Штип), „Лилика“ (Турски театар Скопје), „Три“ – во изведба на „АТО“ и други…
Никола Шиндре: „Ристовски е театарски режисер кој од поодамна ѝ е познат на публиката во Битола. Има режирано повеќе претстави во Битолскиот театар, а има режирано и претстава за глуви и наглуви луѓе со што на некој начин стана познат и како режисер на општествениот живот – давајќи им глас на немите во театарот.
На сцената може да се кажат искази кои доколку некој од публиката ги каже надвор од театарот и не ги цитира може да предизвикаат сериозни последици, како правни, така и политички. Светото и профаното, театарот и агората не случајно се јасно раздвоени. Како оваа распределба на правата и должностите влијае врз режисерот којшто треба да создаде претстава што ќе промени нешто? “
Јован Ристовски: „Хм… Кога еден човек има потреба и сака промена, како на пример ако едноставно сака да го промени начинот на живеење, исхраната, земјата во која живее, тоа што го прави во сопствениот живот, тоа значи дека на тој човек му се случило некое освестување, како квантен скок, еурека па потоа започнува со тој процес – промена. Тоа е процесот на просветлување – спознавање себеси од духовен и телесен аспект што причинува хармонија и мир кај еден човек, а сите на свесно или несвесно ниво копнееме по таа состојба на духот. Човечката цивилизација со векови го поминува истиот пат. Религијата исто така, како и општествата, секоја империја, секое кралство, земја, народ и држава. Тоа е нашата приказна, приказната на нашиот вид. Љубопитноста, истражувањето, прогресот за подобро утре, за подобар начин на живот, подобро образование, подобро здравство, подобро општество, а во суштина само барањето мир и хармонија, како во сопствениот живот, така и во општествениот. Или можеби јас сум се одлучил по тој пат да чекорам, а да не се преоптеретувам со освојувањето, моќта и поседувањето!
Лично, кога работам претстави, генерално се занимавам со вистината, каква и да е таа: убава, нежна, брутална, грда, фрустрирачка, трауматична, надежна… Но, важно е да се зборува и да се делува во име на вистината, така како што е, контаминирана од сè што може да ѝ влијае и да ја преоптоварува. Лесно е да се манипулира, доколку се одлучите да манипулирате! Затоа е потребно да се набљудува и да се анализира без да се зазема став, дистанцирано, исклучиво обсервирачки. Токму таква, каква што е вистината! Театарот за мене бил и секогаш ќе биде третото око коешто строго не смее да зазема страна, дури ни да припаѓа на било каква политичка фракција, а никако не смее да се согласува со идеалите или внатрешната политика на некоја политичка партија. Така само би се изгубиле, и ние креаторите, а и самата публика, како што преферираш да кажеш: Агората.
Театарот може, односно треба да ги потенцира добрите општествени промени, новитети и прогресивни идеи, но тоа да го направи без да ги застапува политиките на позицијата и опозицијата. Во нашава земја политичките партии зедоа сериозна сила и влијание врз начинот на размислување на секој граѓанин и тоа е страшно. Мал е бројот на граѓани коишто се восхитуваат на индивидуалци од науката, од уметноста и од просветителството. Инспирација за животот не може да најдеш во Брисел, или во собранието во Скопје, или на прес-конференциите на позицијата и опозцијата, или пак на политичките митинзи. Би рекол, очај. И во ваква една страшна замаена атмосфера на нашите граѓани, од дното на моето постоење сакам и се трудам и имам волја тоа да го променам, бидејќи сите видовме и докажавме дека политичките партии, конкретно во нашава земја не смеат да бидат олицетворение на нашиот идентитет и на начинот на размислување преку слепо застапување на нивните ставови. Потребна ни е слобода. Едноставно, не ми се допаѓа нашата политика во овие 30 години од нашето осамостојување. Не создадовме земја со ментално здрава средина. Не вложивме во наука, во знаење, во правда, во култура и во сè тоа што би требало да нè доведе до патот за создавање здраво и зрело општество. Се разбира, можеби за некои грешам, но кога светот веќе ни е на дланка, многу е лесно да се прошеташ по светот или да истражуваш со цел да направиш компарација меѓу општествата и начинот на живеење на граѓаните од други земји. Нашето не е баш со добри темели.
Многу убави и паметни луѓе се отселија, сите ние имаме некои роднини и блиски пријатели кои сега не живеат тука. Бруталната вистина е дека не се отселуваат граѓаните само поради економски причини, туку и поради квалитетот на живеење кај нас, за разлика од тој што го нудат другите општества. Ние сме земја полна со уплашени граѓани, ниска свесност и еден чуден страв и понизност кон лидери кои се појавиле во овие триесетина години.
Моите искуства и гледишта за нашата земја и народот (публиката) е дека не си признаваме дека не знаеме. За мене тоа е основниот, прв чекор, признавањето дека не знаеме, па потоа следува чекорот што сакаме, односно кои промени ни се неопходни и кои промени сакаме да ги направиме за потоа да можеме да влеземе во процесот на суштинска промена. Така, волјата и страста за прогрес, за промена, кај секој човек, и општо кај народот ќе расте.
Не само театарот, и сите останати уметнички гранки ја толкувале вистината, се инспирирале од вистината, ја цитирале или едноставно ја претставиле на сцена. Од друг аспект, тоа е и должност кон народот, бидејќи народот нема време да размислува толку, колку што имаат време да размислуваат уметниците, филозофите и сите оние што се занимаваат со општествени и природни науки.
Уметноста и науката низ вековите секогаш биле заедно. Уметноста нуди идеја, визија, став, глас, врисок, потреба, а природните и општествените науки тоа на “магичен” начин го реализираат.
Тоа се случи со „ТРИ“ – првата професионална претстава за лица со оштетен слух кај нас и регионот. Но, исто така се случии „слепилото“ на државната институција на Министерство за култура, кои го поддржаа само со 29% од потребниот буџет. Како тим не се откажавме и затоа едно друго зрело општество ја препозна идејата, односно „GIZ – N. Macedonia“ (ГИЗ – Германско друштво за меѓународна соработка) кои комплетно нè поддржаа и нè бодреа со цел да ја реализираме целата идеја, остварувајќи и мини турнеја во Р.С. Македонија. По една година откако покажавме дека е од есенцијално значење оваа прва пофесионална претстава на знаковен јазик, повеќе би рекол благородна мисија, државните институции почнаа да ги менуваат ставовите па затоа очекувам поддршка за развој на оваа мисија што ја започнав со отворањето на „АТО“ – Центарот за современа уметност и култура, Битола.
Уникатноста и автентичноста на оваа претстава е во тоа што актерите говорат и во исто време го интерпретираат знаковниот јазик. Во салата за прв пат седеа деца со оштетен слух заедно со останатата детска публика. Сите заедно, преку интеракција со актерите, во една од култните и важни сцени ја учеа знаковната азбука. Сите заедно во салата го искусивме во вистинска смисла чинот на инклузија.
За претставата се инспирирав уште пред 12 години, кога работев на интернационален музички фестивал, на кој ја поканив една претставничка, ученичка со оштетен слух од ЗАВОД, Кочо Рацин, Битола со цел, иако е фестивал на музиката, и тие да го почувствуваат адреналинот на басот и различните звуци кои лицата со оштетен слух ги чувствуваат, односно тие ги чувствуваат вибрациите на звукот што ги произведува музиката. Сите деца со оштетен слух дојдоа на настанот. Тие беа воодушевени од светлото на сцената, сценографијата, танчерите и забавата што се случуваше на сцената. Тие никогаш досега немале присуствувано на ваков сценски настап. Тоа ме инспирира, помислив дека ќе биде феноменално за нив и за сите нас доколку им направам претстава на знаковен јазик кој за нив е мајчин јазик. Се случи. За прв пат во нашата професионална театарска историја. Искуството и фактот дека глувонемата популација за прв пат гледаше претстава на знаковен јазик е бесценето, како на некој да сте им го подариле срцето и душата, односно на оние на кои им недостасувале. До ден денес чувствувам благородни, измешани емоции, од најтрогателни до највозвишени, од чувство на најдлабока емпатија и радост, до тага и срам заради фактот дека тоа досега не се случило, со милион претпоставки како таа популација се чувствувала низ вековите. Да! Сакам промена, сакам подобро утре, и исто така, преку претставите сакам да извршувам благородни хумани мисии. Потребни ни се во нашава земја, како и во светов, големи промени. Тој процес и времето во кое живееме преферирам да го дефинирам како нова ренесанса и нов хуманизам. И верувам дека живееме и сме предвесници на една епоха, епоха на наука.
Земајќи го предвид цел овој долг вовед, одговорот е дека вистината ми претставува должност и инспирација кои пак ми влијаат врз креирањето на едно уметничко дело. Така некако ги распределувам непишаните правила и должности помеѓу мене и народот – публиката. Компромисот во претставувањето на вистината не смее да биде тема на разговор за било кое уметничко дело, особено не во векот што следува.
Н. Ш. Трагедијата сè уште важи за сериозно драмско дело чијшто јазик е соодветно избран за да ја вознемири публиката. За комедијата пак, прифатен е ставот дека е „полесен“ драмски вид и треба да допре до поширока публика. Но, не може така лесно да се раздвојат драмските видови. Според Вас, како треба да се избира јазичниот израз на претставата за да се поттикне публиката на размислување, а да не се изостави смеата?
Ј. Р. Искуствата ми покажале дека ако сте театрално трагични, наметливи, нападни, агресивни, со дадени и сервирани на тацна одговори и ставови, се појавува одредена одбивност кај публиката, барем кај онаа попрефинетата.
Во овие чудни времиња на глобални кризи и глобални општествени промени, како и пред тие да настапат, лично сакам да влезам во театар или во кино и да изгледам едно пренесено искрено искуство на кое ќе се смеам како мало дете, а и ќе се расплачам како мало дете, ќе се разнежнам како млад тинејџер, но исто така и ќе се вознемирам како родител за моето дете. Сите тие убави и не толку убави сензации и возбуди ќе нè потсетат или ќе нè инспирираат за нешто поубаво, за нешто подобро, и сите оние драмски ситуации во кои нема критика и судење, ќе нè натераат да размислуваме и да станеме критични. Така и некако творам.
Хуморот, хм… Или го носите во себеси или ќе “умрете” од досада.
Н. Ш. Уметноста е ослободена од моралот за да може да предизвика важни естетски и етички прашања. На некој начин, местата (времето) каде што не се аплицира јавниот морал стануваат места од каде што извира. Како се размислува за ова внатре во театарот, како се одлучува што е тоа што треба да се пласира?
Ј. Р. Вистините. Проблемите. Што е она што не можеме да го забележиме, а е тука до нас, пред нас. Сè тоа што народот се плаши да го проговори на глас, а тоа не е ништо друго, туку вистината. Таа понекогаш знае да боли, да биде крвава, брутална или добредојдена, но не за сите, само за оние кои не ја прифатиле, не ја признале, не ја забележале, или пак ја потценале, а во спротивно можете да ја уживате, бидејќи за да има вистина, постои искреност, топлина, прифаќање, љубов и верба во нејзиното прикажување на сцена. Доживувањата се секогаш различни. Но, вака пласирам и би пласирал театарски репертоар.
Ќе го одвојам Театарот во Битола, не дека сум дел од ансамблот, но бидејќи тоа го прави многу децении наназад. Од основањето на театарот, од времињата на Југославија па сè до денес е сериозен и екстремно современ театар кога е во прашање репертоар и тоа што им се пласира на народот.
Се разбира, секој театар има различна репертоарска политика, различни вредности и различни мерила и методи за одлучување. Во нашава земја начинот за креирање репертоарска политика не е на највисоко ниво. Театрите ни се во некоја апатија, како да се изгубиле, како повеќето колеги да заборавиле зашто сакаат да бидат актери, режисери и слично, како да ја изгубиле љубовта кон театарот… На кревки нозе се држиме. Како да сме заборавиле што е суштината на театарската уметност. Дисциплината е намалена, нема прогрес, колеги кои треба да се во етерот на кретивноста се со застарени знаења и методи за работа, не знам… Можеби е до факултетите, повеќе не знам ни која е причината за проблемот, само знам дека постои, ја гледам, ја искусувам.
Н. Ш. Тоа што е важно за неповторливоста на една изведба е синтезата на говорот, ритамот, хармонијата, експресијата на актерите, нивните костими… Сепак, да се слушаат актерите е привилегија за 95% од публиката, другите пет проценти се глуви и наглуви луѓе кои не можат да читаат од актерските усни како што се навикнати во секојдневието. Како театарот да ги крене завесите и за овие луѓе, но не само со епизодни изведби (претстави)?
Ј. Р. Овој процес го започнав како индивидуалец, полека веќе институциите се будат и стануваат свесни за оваа проблематика. Предвидувам за 5 до 10 години дека веќе и нема да зборуваме на глас за оваа тема, која би требало да стане секојдневие. Идеи и решенија има, се чека имплементација. Си ветив себеси дека ќе ја исполнам оваа мисија. Дека од тоа лично искуство што го поминав пред 12 години, среќавајќи ги децата со оштетен слух, сфатив колку јас лично не сум бил свесен за нивните секојдневни проблеми, колку многу се маргинализирани. По природа сум емотивен… Тоа искуство страшно ме погоди, но во исто време ми даде инспирација, желба и волја да направам нешто за нив, барем преку мојата професија. Претставата „ТРИ“ ја гледаа и возрасни лица со оштетен слух на возраст од 60, 70 години кои за прв пат во животот влегоа во театар и гледаа претстава на нивниот мајчин јазик, односно – македонски знаковен јазик. Патем, знаковниот македонски јазик сè уште не е стандардизиран. Моја еурека од процесот со таа претстава е дека ако македонскиот јазик е од есенцијално значење за нашиот идентитет, тогаш и македонскиот знаковен јазик е со иста големина и значење.
Н. Ш. Друг, денес поретко практикуван феномен е снимањето и телевизискиот пренос на одредени претстави. Од една страна, тоа е можност за луѓето од местата каде што нема театар да гледаат театарска изведба, но од друга страна тоа е само надоместување за неможноста да се посети оваа значајна културна установа. Какви се Вашите ставови за можноста да се биде некаков учесник во културата, овој пат како публика?
Ј. Р. Бев неодомна во Малта, таму купуваат карта за да гледаат опера, балет и театар кој директно се пренесува од англиските сцени во салата во Валета во центарот „Креатива“. Многу необично искуство, за нив веројатно е нормално, тоа го прават со години, бидејќи немаат никаков анасамбл. Но, искуството на сценската уметност не може да се замени со видео пренос. Колку и да сакаме и да се трудиме со новата технолгија, ние пак ќе купиме билет и ќе одиме во живо да ја слушаме нашата омилена музичка група, или да го видиме нашиот омилен актер кој настапува во живо, или пак театарска постановка на некое познато или непознато драмско дело. Гледање претстави на телевизија или на дигиталните платформи е практика од порано, односно кога една театарска претстава го завршува својот век на изведби во живо па публиката во иднина има само можност да ја гледа на снимка и да претпостави, како и да се увери зашто тоа уметничко дело е од круцијално значење за развојот на театарската уметност. Како ние водиме љубов? Во живо или не? Задоволството од секс, никогаш нема да го замени виртуелноста, исто е и со театарот.
Н. Ш. Со згаснувањето на локалните радио станици замреа и радио драмите. Тие беа секојдневен дел од животот на една генерација. Но, радиото како флукс на звуци премина во позадинско слушање на многу нешта, како кога некој нешто работи, а скоро секогаш некаква музика или разговор оди во позадина. Какви се можностите за повторно да се слушаат радио драми во позадините?
Ј. Р. Со појавата на пандемијата, војната во Украина, како и новонастанатата електрична криза се причини за повторно да се врати радио драмата, можеби не на голема врата, но сепак предвидувам повторно враќање. Останува само да видиме како тоа ќе влијае на младите генерации кои се зависни од екраните. Ќе им биде поинаков новитет кој можеби ќе го одбијат или пак напротив, ќе им отвори поинаков контакт со личната фантазија, бидејќи само преку читањето книга и слушањето радио драма се создава повеќе простор за фантазија.
Н. Ш. Крајот е и почеток. Не може да се бараат сите одговори за уметноста и општеството на едно место, но театарот, за разлика од книгата остава брзи и силни впечатоци што можат да предизвикаат различни замисли кај публиката. Како репликите од претставите да станат прашања со политичко значење во јавната сфера?
Ј. Р. Прашањето како во театарот е едно од потешките прашања.
Основните прашања за еден автор, драматург, режисер, актер, сценограф, костимограф и за сите оние кои се занимаваат со театарското дело се:
Кој е ликот? Што сака? Каде? Кога? Зошто?
Сите овие прашања, заедно со основната идеја и контекстот за кој се зборува во претставата, ќе го дадат начинот, естетиката и јазикот на актерскиот израз, односно тоа КАКО. Овие прашања не се користат само во начинот на работа во театарот или филмот, тие се и животни прашања. Монументални прашања! Како во животот, така и во уметноста, во театарот.
Подолу можете да погледнете фотографии од дел од претставите режирани од Јован Ристовски.
Лектура: Е. М.
Intervistë me Jovan Ristovskin
Jovan Ristovski është regjisor i diplomuar në Fakultetin e Arteve Dramatike, në Universitetin “St. Kirili dhe Metodi” në Shkup, nga klasa e Sllobodan Unkovskit. Ai është themelues i Teatrit të Pavarur në Krushevë, gjithashtu është edhe themelues dhe kryetar i “ATO – Qendrës për Art Bashkëkohor dhe Kulturë” – Manastir. Deri më sot ka realizuar më shumë shfaqje në teatrot nëpër Maqedoni. Disa prej tyre janë: “Zonjusha Julia” – provim i regjisë së teatrit, “Shiko në inatin” (Teatri Kombëtar i Manastirit) – me 70 shfaqje, “Pritjet e mëdha” (Teatri Kombëtar i Maqedonisë), “Ikja” (Teatri Kombëtar i Shtipit), ” Lilika” (Teatri Turk Shkup), “Tre” – interpretuar nga “ATO” dhe të tjerë…
Nikolla Shindre: “Ristovski është një regjisor teatri i cili prej kohësh është i njohur për publikun në Manastir. Ka realizuar disa shfaqje në Teatrin e Manastirit, si dhe ka realizuar një shfaqje për personat e shurdhër dhe me dëgjim të dobët, që në njëfarë mënyre e bëri të njohur si regjisor i jetës shoqërore – duke i dhënë zë memecëve në teatër.
Në skenë mund të thuhen deklarata, të cilat nëse dikush nga publiku i thotë jashtë teatrit, dhe nuk i citon, mund të shkaktojnë pasoja të rënda, si juridike ashtu dhe politike. E shenjta dhe profanja, teatri dhe agora jo rastësisht janë qartë të ndara. Si ndikon kjo shpërndarje e të drejtave dhe detyrave te regjisori që duhet të krijojë një shfaqje që do të ndryshojë diçka? “
Jovan Ristovski: “Um… Kur një njeri ka nevojë dhe dëshiron ndryshim, për shembull nëse ai thjesht dëshiron të ndryshojë mënyrën e jetesës, ushqimin, vendin ku jeton, atë që bën në jetën e tij, ajo do të thotë se atij njeriu i ndodh ndonjë vetëdije, si kërcim kuantik, një eureka, dhe pastaj fillon me atë proces – ndryshim. Ai është procesi i ndriçimit – vetënjohje nga aspekti shpirtëror dhe fizik që shkakton harmoni dhe paqe te një njeri, ndërsa të gjithë ne, në nivel të vetëdijshëm ose të pavetëdijshëm dëshirojmë atë gjendje të shpirtit. Qytetërimi njerëzor me shekuj e kalon të njëjtën rrugë. Religjioni gjithashtu, si dhe shoqëritë, çdo perandori, çdo mbretëri, vend, popull dhe shtet. Ajo është historia e jonë, përralla e llojit e tonë. Kurioziteti, hulumtimet, progres për një të nesërme më të mirë, për një mënyrë jetese më të mirë, arsimim më të mirë, shëndetësi më të mirë, shoqëri më të mirë, ndërsa në thelb kërkimi i paqes dhe harmonisë, si në jetën e vet ashtu edhe në atë shoqërore. Ose ndoshta unë kam vendosur të eci në atë rrugë, dhe të mos mbytem nga pushtimi, pushteti dhe zotërimi!
Personalisht, kur bëj shfaqje, përgjithësisht merrem me të vërtetën, çfarëdo qoftë ajo: e bukur, e butë, brutale, e shëmtuar, frustruese, traumatike, shpresëdhënëse… Por e rëndësishme është të flitet dhe të veprohet në emër të së vërtetës, ashtu sikur që është, e kontaminuar nga gjithçka që mund ta ndikojë dhe ta mposht atë. Është e lehtë të manipulohet, nëse vendosni të manipuloni! Prandaj është e nevojshme të vëzhgohet dhe të analizohet pa mbajtur qëndrim, të distancuar, ekskluzivisht observues. Pikërisht siç është e vërteta! Për mua, teatri ka qenë dhe gjithmonë do të jetë syri i tretë, i cili rreptësishtë nuk duhet të mbajë anë, madje as t’i përkasë asnjë fraksioni politik, dhe nuk duhet të pajtohet me idealet apo politikën e brendshme të asnjë partie politike. Ashtu vetëm do të ishim humbur, edhe ne krijuesit, por edhe vetë audienca, sikur që preferon të thuash: Agora
Teatri mundet, pra duhet të i theksojë ndryshimet e mira shoqërore, risi dhe ide progresive, por atë të e bëjë pa i përfaqësuar politikat e pozitës dhe opozitës. Në vendin tonë partitë politike morën pushtet dhe ndikim serioz në mënyrën e të menduarit të çdo qytetari, dhe kjo është e tmerrshme. I vogël është numri i qytetarëve që admirojnë individë nga shkenca, arti dhe iluminizmi. Nuk mund të gjesh frymëzim për jetë në Bruksel, ose në Kuvendin në Shkupi, ose në konferencat për shtyp të pozitës dhe opozitës, as në mitingjet politike. Unë do të thoja, dëshpërim. Dhe në një atmosferë kaq të tmerrshme mashtruese të qytetarëve tanë, nga thellësia i ekzistencës sime dua dhe përpiqem dhe kam vullnet për ta ndryshuar atë, sepse të gjithë e pamë dhe dëshmuam se partitë politike, veçanërisht në vendin tonë, nuk duhet të jenë mishërim i identitetin tonë dhe i mënyrës të të menduarit përmes përfaqësimit të verbër të qëndrimeve të tyre. Ne kemi nevojë për liri. Thjesht nuk më pëlqen politika jonë në këto 30 vjet që nga pavarësia jonë. Ne nuk krijuam vend me mjedis të shëndetshëm mendor. Ne nuk investuam në shkencë, në dije, në drejtësi, në kulturë dhe në gjithçka që duhet të na çojë në rrugën e krijimit të një shoqërie të shëndetshme dhe të pjekur. Sigurisht, ndoshta e kam gabim për disa, por kur tashmë botën e kemi në pëllëmbën, është shumë e lehtë të ecish nëpër botë ose të bësh hulumtime, me qëllim që të bësh krahasim midis shoqërive, dhe mënyrës së jetesës së qytetarëve të vendeve të tjera. E jona jo bash është me themele të mira.
Shumë njerëz të mirë dhe të mençur u shpërngulën, të gjithë ne kemi disa kushërinj të afërm dhe miq të ngushtë që tani nuk jetojnë më këtu. E vërteta brutale është se qytetarët nuk shpërngulen vetëm për arsye ekonomike, por edhe për cilësinë e jetesës në vendin tonë, për dallim nga ajo që e ofrojnë shoqëritë tjera. Jemi një vend plot me qytetarë të frikësuar, me vetëdije të ulët dhe me një frikë të çuditshme e përulësi ndaj liderëve që janë shfaqur në këto tridhjetë vjet.
Përvojat dhe pikëpamjet e mia për vendin tonë dhe popullin (publikun) janë se ne, nuk e pranojmë se nuk e dimë. Për mua ky është hapi themelor i parë, pranimi se nuk dimë, dhe pastaj vijon hapi që duam, d.m.th. cilat ndryshime na janë të nevojshme dhe cilat ndryshime duam të i bëjmë që më pas, të mundemi të hyjmë në procesin e ndryshimit thelbësor. Ashtu do të rritet vullneti dhe pasioni për progres, për ndryshim, te çdo njeri dhe te populli në përgjithësi.
Jo vetëm teatri, por edhe të gjitha degët e tjera artistike e interpretonin të vërtetën, frymëzoheshin nga e vërteta, e citonin ose thjesht e paraqitnin në skenë. Nga një aspekt tjetër ajo është edhe detyrë ndaj popullit, sepse populli nuk ka kohë të mendojë aq sa kanë kohë të mendojnë artistët, filozofët dhe të gjithë ata që merren me shkencat shoqërore dhe natyrore.
Arti dhe shkenca kanë qenë gjithmonë bashkë gjatë gjithë shekujve. Arti ofron ide, vizion, qëndrim, zë, ulërimë, nevojë ndërsa shkencat natyrore dhe shoqërore, atë e realizojnë në mënyrë “magjike”.
Ndodhi me “TRI” – shfaqja e parë profesionale për personat me dëmtim të dëgjimit në vendin tonë dhe në rajon. Por ndodhi edhe “verbëria” e institucionit shtetëror të Ministrisë së Kulturës, i cili e mbështeti me vetëm 29% të buxhetit të nevojshëm. Si ekip ne nuk u dorëzuam dhe për këtë arsye një shoqëri tjetër e pjekur e njohu idenë, d.m.th. “GIZ – N. Macedonia” (GIZ – Shoqata Gjermane për Bashkëpunim Ndërkombëtar) të cilët plotësisht na mbështetën dhe na inkurajonin me qëllim që të e realizojmë të gjithë idenë. duke realizuar edhe mini turne në R.M.V. Pas një viti, pasi treguam se kjo shfaqje e parë profesionale në gjuhën e shenjave, ka një rëndësi thelbësore, më mirë do të thoja një mision fisnik, institucionet shtetërore filluan të ndryshojnë qëndrimet e tyre, ndaj pres mbështetje për zhvillimin e këtij misioni që kam nisur. me hapjen e “ATO” – Qendrës për Art dhe Kulturë Bashkëkohore, Manastir.
E veçanta dhe autenticiteti i kësaj shfaqjeje është se aktorët flasin dhe njëkohësisht interpretojnë gjuhën e shenjave. Për herë të parë, fëmijët me dëgjim të dëmtuar u ulën në sallë së bashku me pjesën tjetër të audiencës së fëmijëve. Të gjithë së bashku, përmes interakcionit me aktorët, në një nga skenat ikonike dhe të rëndësishme, e mësonin alfabetin e shenjave. Të gjithë së bashku, në sallë, në kuptimin e vërtetë, përjetuam aktin e përfshirjes-inkluzionit.
Për shfaqjen jam frymëzuar para 12 vitesh, kur punoja në një festival ndërkombëtar muzikor, në të cilin ftova një përfaqësuese, një nxënëse me dëgjim të dëmtuar nga ENTI, Koço Racin, Manastir, me qëllim që, edhe pse është një festival muzikor, edhe ata të e ndjejnë adrenalinën e basit dhe tingujt e ndryshëm që ndjejnë personat me dëmtim të dëgjimit, domethënë ata ndjejnë dridhjet e tingullit që i prodhon muzika. Të gjithë fëmijët me dëgjim të dëmtuar erdhën në ngjarje. Ata ishin të mahnitur nga dritat e skenës, nga skenografia, kërcimtarët dhe argëtimi që po ndodhte në skenë. Ata asnjëherë deri më tani nuk kishin ndjekur një shfaqje të tillë skenike. Ajo më frymëzoi, mendova se do të ishte fenomenale për ta, edhe për të gjithë ne, nëse do të bëja një shfaqje për ta në gjuhën e shenjave, që është gjuha e tyre amtare. Kjo ndodhi. Për herë të parë në historinë e teatrit tonë profesional. Eksperienca dhe fakti që popullsia shurdhmemece, për herë të parë, pa një lojë në gjuhën e shenjave, është e paçmuar, sikur dikujt të ja keni dhuruar zemrën dhe shpirtin, në fakt atyreve që ju kamë munguar. Edhe sot e kësaj dite ndiej emocione fisnike, të përziera, nga më prekëset tek ato më sublime, nga ndjenja e ndjeshmërisë dhe gëzimit më të thellë, deri te pikëllimi dhe turpi për faktin se kjo nuk ka ndodhur më parë, me një milion hamendje se si ajo popullsi është ndjerë gjatë shekujve. Po! Dua ndryshim, dua një të nesërme më të mirë, dhe gjithashtu përmes shfaqjeve dua të kryej misione fisnike humane. Ne kemi nevojë për ndryshime të mëdha në vendin tonë, si dhe në botë. Unë preferoj ta përkufizoj atë proces dhe kohën në të cilën jetojmë si renesancë të re dhe humanizëm të ri. Dhe besoj se ne jetojmë dhe jemi lajmëtarë të një epoke, epoke të shkencës.
Duke marrë parasysh këtë hyrje të gjatë, përgjigja është se e vërteta më paraqet detyrë dhe frymëzimi, të cilat më ndikojnë në krijimin e një vepre arti. Kështu disi i shpërndaj rregullat dhe detyrat e pashkruara mes meje dhe popullit – audiencës. Kompromisi në përfaqësimin e së vërtetës nuk duhet të jetë temë bisede për asnjë vepër arti, sidomos në shekullin që vijon.
N. Sh. Tragjedia ende konsiderohet për pjesë serioze e dramës, gjuha e së cilës është zgjedhur në mënyrë të përshtatshme për të shqetësuar audiencën. Sa i përket komedisë, pranohet mendimi se ajo është një lloj drame “më e lehtë” dhe duhet të arrijë një audiencë më të gjerë. Por nuk mund të veçohen kaq lehtë llojet dramatike. Sipas jush, si duhet zgjedhur shprehja gjuhësore e shfaqjes për të nxitur publikun të mendojë, dhe të mos lërë jashtë të qeshurën?
J. R. Eksperiencat e mia më kanë treguar se nëse jeni teatralisht tragjik, këmbëngulës, sulmues, agresiv, me përgjigje dhe qëndrime të dhëna e të servirura në pjatë, tek publiku shfaqet njëfarë refuzimi, të paktën ndër më të rafinuarit.
Në këto kohë të çuditshme të krizave globale dhe ndryshimeve shoqërore globale, si dhe para se të ndodhin ato, unë personalisht dua të hyj në një teatër apo kinema dhe të shoh një përvojë të sinqertë të transmetuar që do të më bëjë të qesh si një fëmijë i vogël dhe të qaj si fëmijë i vogël, do të jem i butë si adoleshent i ri, por edhe në ankth si prind për fëmijën tim. Të gjitha ato ndjesi dhe emocione të bukura, dhe jo aq të bukura, do të na përkujtojnë ose do të na frymëzojnë për diçka më të bukur, për diçka më të mirë, dhe të gjitha ato situata dramatike në të cilat nuk ka kritika dhe gjykime, do të na bëjnë të mendojmë dhe të bëhemi kritikë. Disi kështu krijoj.
Humorin, hmm… Ose e mbani në vete ose do të “vdisni” nga mërzia.
N. Sh. Arti është i çliruar nga morali që të mund të ngrejë pyetje të rëndësishme estetike dhe etike. Në një farë mënyre, vendet (kohët) ku nuk zbatohet morali publik, bëhen vendet prej nga buron ai. Si mendohet për këtë brenda teatrit, si vendoset se çfarë është ajo që duhet të tregtohet?
J. R. Të vërtetat. Problemet. Çfarë është ajo që ne nuk mund ta perceptojmë, ndërsa është këtu pranë nesh, përballë nesh. Gjithçka që populli ka frikë të e flasë me zë të lartë, dhe ajo nuk është gjë tjetër veçse e vërteta. Ajo ndonjëherë di të dhemb, të jetë e përgjakshme, brutale ose e mirëpritur, por jo për të gjithë, vetëm për ata që nuk e kanë pranuar, nuk e kanë vërejtur ose e kanë nënvlerësuar, përndryshe mund të e shijoni, sepse për të pasur të vërtetë, për të ekzistuar sinqeritet, ngrohtësi, pranim, dashuri dhe besim në portretizimin e saj në skenë. Përvojat gjithmonë janë të ndryshme. Por kështu tregtoj unë dhe do të tregoja një repertor teatri.
Do të e veçoja teatrin në Manastir, jo se jam pjesë e ansamblit, por se e bën këtë për shumë dekada më herët. Që nga themelimi i teatrit, që nga koha e Jugosllavisë e deri më sot, ai është serioz dhe jashtëzakonisht teatër modern për sa i përket repertorit dhe asaj që i tregtohet popullit.
Natyrisht, çdo teatër ka politikë repertori të ndryshme, vlera të ndryshme dhe kritere e metoda të ndryshme vendimmarrjeje. Në vendin tonë mënyra e krijimit të politikës së repertorit nuk është në nivelin më të lartë. Teatrot tona janë në një lloj apatie, sikur kanë humbur veten, sikur shumica e kolegëve kanë harruar pse duan të jenë aktorë, regjisorë etj., sikur të e kenë humbur dashurinë për teatrin… Po mbahemi në këmbë të brishta. Sikur kemi harruar se cili është thelbi i artit teatror. Disiplina ka rënë, nuk ka përparim, kolegët që duhet të jenë në eterin e krijimtarisë kanë njohuri dhe metoda pune të vjetruara, nuk e di… Ndoshta është në dorën e fakulteteve, nuk e di as se cili është shkaku i problemit, por thjeshtë e di që ekziston, e shoh, e përjetoj.
N. Sh. Ajo që është e rëndësishme për veçantinë e një shfaqjeje është sinteza e të folurit, ritmi, harmonia, shprehja e aktorëve, kostumet e tyre… Megjithatë, të dëgjohen aktorët është privilegj për 95% të publikut, pesë për qindtë e tjerë, janë njerëz të shurdhër dhe me dëgjim të dobët, të cilët nuk mund të lexojnë nga buzët e aktorëve siç janë mësuar në jetën e përditshme. Si duhet të ngrejë teatri perdet edhe për këta njerëz, por jo vetëm me shfaqje episodike?
J. R. Këtë proces e kam nisur si individ, dalëngadalë institucionet po zgjohen dhe po ndërgjegjësohen për këtë problematikë. Parashikoj që pas 5-10 vitesh nuk do të flasim më me zë të lartë për këtë temë, e cila duhet të bëhet e përditshme. ide dhe zgjidhje ka, pritet zbatimi. I premtova vetes se do ta përmbush këtë mision. Se nga ajo eksperiencë personale që pata 12 vjet më parë, duke takuar fëmijët me dëgjim të dëmtuar, kuptova se sa shumë nuk kam qenë në dijeni për problemet e tyre të përditshme, sa të margjinalizuar janë. Nga natyra jam emocional… Ajo eksperiencë më ndikoi tmerrësisht, por njëkohësisht më dha frymëzim, dëshirë dhe vullnet për të bëj diçka për ta, të paktën përmes profesionit tim. Shfaqjen “TRI” e ndoqën edhe të rriturit me dëmtim të dëgjimit, të moshës 60, 70 vjeçare, të cilët për herë të parë në jetën e tyre, hynë në teatër dhe ndoqën shfaqje në gjuhën e tyre amtare, përkatësisht, në gjuhën maqedonase të shenjave. Meqë ra fjala, gjuha maqedonase e shenjave ende nuk është e standardizuar. Eureka ime nga procesi me atë shfaqe është se nëse gjuha maqedonase është e një rëndësie thelbësore për identitetin tonë, atëherë gjuha maqedonase e shenjave ka të njëjtën madhësi dhe rëndësi.
N. Sh. Një fenomen tjetër, më pak i praktikuar sot është incizimi dhe transmetimi televiziv i disa shfaqjeve. Nga njëra anë, ajo është mundësi për njerëzit nga vendet ku nuk ka teatër të shohin një shfaqje teatrale, por nga ana tjetër, ajo është thjesht një kompensim për pamundësinë të vizitohet ky institucion i rëndësishëm kulturor. Cilat janë qëndrimet tuaja për mundësinë për të qenë një lloj pjesëmarrësi në kulturë, këtë herë si audiencë?
J. R. Para do kohe kam qenë në Maltë, ata blejnë biletë për të parë operë, balet dhe teatër që transmetohen drejtpërdrejt nga skenat angleze në sallën në Valetta në qendrën “Kreativa”. Eksperiencë shumë e pazakontë, ndoshta është normale për ta, e bëjnë prej vitesh, sepse nuk kanë asnjë ansambël. Por përvoja e artit skenik nuk mund të zëvendësohet me video transmetim. Pavarësisht se sa shumë duam dhe përpiqemi me teknologjinë e re, ne përsëri do të blejmë një biletë, dhe do të shkojmë drejtpërdrejt për të dëgjuar grupin tonë të preferuar muzikor, ose për të parë aktorin tonë të preferuar duke performuar live, ose një produksion teatror të një dramatike të famshme ose të panjohur. Shikimi i shfaqjeve në televizion ose në platformat dixhitale është një praktikë e mëparshme, domethënë kur një shfaqje teatrale i jep fund jetës së saj të shfaqjeve live, kështu që publiku në të ardhmen ka vetëm mundësinë ta shikojë atë në kasetë dhe të supozojë, si dhe të sigurohet se pse ajo vepër artistike është e një rëndësie vendimtare për zhvillimin e artit teatror. Si ne bëjmë dashuri? live apo jo? Kënaqësinë nga seksi, asnjëherë nuk do ta zëvendësojë virtualiteti, e njëjta gjë është edhe me teatrin.
N. Sh. Me mbylljen e radiostacioneve lokale, u shuan edhe dramat radiofonike. Ata ishin një pjesë e përditshme e jetës të një brez. Por radio si një fluks tingujsh kaloi në sfond të dëgjimit të shumë gjërave, sikur dikush kur punon diçka, dhe pothuajse gjithmonë një lloj muzike ose bisede zhvillohet në sfond. Cilat janë shanset që përsëri të dëgjohen drama radiofonike në sfond?
J. R. Me paraqitjen e pandemisë, lufta në Ukrainë, si dhe kriza e posakrijuar e energjisë elektrike, janë arsyet për rikthimin e dramës radiofonike, ndoshta jo në derë të madhe, por unë parashikoj një rikthim. Mbetet të shohim se si do të ndikojë kjo tek brezat e rinj që janë të varur nga ekranet. Do të jetë një risi ndryshe për ta, të cilën ndoshta do ta refuzojnë ose përkundrazi, e që do të ju hapë një kontakt ndryshe me fantazinë e tyre personale, sepse vetëm përmes leximit të një libri dhe dëgjimit të një radiodrame, krijohet më shumë hapësirë për fantazi.
N. Sh. Fundi është gjithashtu fillimi. Të gjitha përgjigjet për artin dhe shoqërinë nuk mund t’i kërkosh në një vend, por teatri, ndryshe nga libri, lë mbresa të shpejta dhe të forta që mund të shkaktojnë ide të ndryshme tek publiku. Si mund të bëhen replikat nga shfaqet të bëhen pyetje me domethënie politike në sferën publike?
J. R. Pyetja se si në teatër është një nga pyetjet më të vështira.
Pyetjet bazë për një autor, dramaturg, regjisor, aktor, skenograf, kostumograf dhe për të gjithë ata që merren me veprën teatrore janë:
Kush është personazhi? Çfarë dëshiron? Ku? Kur? Pse?
Të gjitha këto pyetje, së bashku me idenë bazë dhe kontekstin për të cilin diskutohet në shfaqje, do të e japin mënyrën, estetikën dhe gjuhën e shprehjes së aktorit, gjegjësisht atë SI. Këto pyetje nuk përdoren vetëm në mënyrën e të punuarit në teatër apo në film, por ato janë edhe pyetje jetësore. Pyetje monumentale! Si në jetë, ashtu edhe në art, në teatër.
Më poshtë mund të shihni fotografi nga disa nga shfaqjet e drejtuara nga Jovan Ristovski.
Lekturoi: E. M.
Përktheu: E. M.
