Голем број од жените чии песни се препеани (и од двете држави), биле игнорирани, цензурирани, потценувани, а некои од нив биле и жртви на фемицид. Поетските акции се „мал“ бунт против сите обиди за задушување на уметноста и слободата на индивидуите. Тие исто така се начин на давање поддршка на сите кои моментално се соочуваат со опресија, од секаков вид, a во овој случај – теократска.
Дополнително, целта е да се освести македонската читателска и книжевна сцена за митот на европоцентризмот според кој квалитетната уметност, односно „онаа која вреди да се зачува“, е исклучително западноевропска. Уметноста постои секаде, во секое време, а според примерите од овие храбри жени, уметноста постои дури и кога постојат напори за нејзино целосно уништување.
„Целта на нашите поетски акции е да се доближат гласовите на поети/поетеси кои твореле или творат во фашистички и патријархални режими, без разлика на официјалната религија или националност на државите од кои доаѓаат. Почнавме со поетеси од Авганистан, а овој пат се осврнуваме кон Иран.“ велат во најавата „ПОЕТЕРИ“, независно и неформално здружение на преведувачи и книжевници.
Прочитајте ја во продолжение поезијата на иранските поетеси во препев на македонски и на албански јазик.
Shumë nga femrat, poezitë e të cilave këndohen (nga të dy vendet) janë injoruar, censuruar, nënvlerësuar dhe disa prej tyre madje kanë qenë viktima të femicidit. Veprimet poetike janë një rebelim “i vogël” kundër të gjitha përpjekjeve për të shtypur artin dhe lirinë individuale. Ato janë gjithashtu një mënyrë për të ofruar mbështetje për të gjithë ata që aktualisht përballen me shtypje, të çdo lloji, dhe në këtë rast – teokratike.
Për më tepër, qëllimi është që skena maqedonase e leximit dhe letrare të jetë e vetëdijshme për mitin e eurocentrizmit sipas të cilit arti cilësor, d.m.th. “ajo që ia vlen të ruhet”, është ekskluzivisht evropiano-perëndimor. Arti ekziston kudo, në çdo kohë, dhe sipas shembujve të këtyre femrave të guximshme, arti ekziston edhe kur ka përpjekje për ta shkatërruar plotësisht atë.
“Qëllimi i veprimeve tona poetike është të bashkojmë zërat e poetëve që kanë krijuar, ose po krijojnë në regjime fashiste dhe patriarkale, pavarësisht nga feja zyrtare ose kombësia e vendeve nga vijnë. Ne filluam me poete nga Afganistani dhe këtë herë i drejtohemi Iranit”, thonë “POETERS” në njoftimin, një shoqatë e pavarur dhe joformale e përkthyesve dhe shkrimtarëve.
Lexoni në vazhdim poezinë e poeteve iraniane të përkthyera në gjuhën maqedonishte dhe në gjuhën shqipe.
1.
Мана Аги
Личен оглас (барам сопруг)
Јас сум дваесет и осумгодишна жена
со чудни навики
И грешки тешки колку животот
Си ги мијам забите секое утро
На работа седам на биро
И читајќи ги огласите си гo давам јадот
Сум пребродила многу бури
Ги почитувам правата на сите животни, дури и на човекот
и претпочитам страдање во служба на извесна цел
наместо миговни животни задоволства
Го бојкотирам киното,
Тесните сукњи и високите потпетици
Затоа што ми го крадат правото на слободна мисла
Мојот Бог е милостив
Го создал пеколот за да чувствувам вина
и вијагра за да ми опстане видот
Прифатив да сум човек со сите придружни премрежја
Во свет каде што секој ќош хемиска
бомба истекува
Само глупавиот сака да стане ангел
И да си шие крилја на ранетите плешки
Мажот што го барам
Мора да ги дели моите уверувања
Не смее да го држи носот закопан во книга
Не смее да го врти другиот образ пред секоја велесила
Имам два услови:
Прво, никогаш да не му здосади од преселби
Второ, да e пoслушник само на сопствените чевли.
Препев: Елена Петрова
Мана Аги е родена во 1973 година во Бушехр, Иран. Таа има издадено три збирки поезија, а започнала да пишува како тинејџерка. Има преведено многу дела на современи шведски писатели на персиски јазик. Поседува докторска диплома по ирански јазици од Универзитетот Упсала, Шведска. За време на иранско-ирачката војна, Аги емигрирала со своето семејство во Стокхолм. Поетскиот јазикот ѝ е едноставен и необременет, а сепак изразито иманигативен. Таа не се обидува да ги прикрие своите ранливости преку сложени слики или комплексни концепти, туку се изразува директно. Аги има изјавено: „За мене, поезијата е како сирена која се вклучува при итни случаи. Поезијата е пријател, непријател, моќен отров и силен смирувачки лек што ја ублажува мојата болка. Поезијата е љубовник кој може ненадејно да изневери. Признавам дека поезијата е љубовник којшто го сакам само за себе.” Во нејзината поезија нема место за возвишен, украсен јазик; таа мајсторски ги комбинира колоквијалниот и обичниот јазик.
1.
Mana Agi
Reklamë personale (kërkoj burrë)
Unë jam një grua njëzet e tetë vjeçare
me zakone të çuditshme
Dhe gabime të rënda sa jeta
I laj dhëmbët çdo mëngjes
Në punë ulem në tavolinë
Dhe duke i lexuar reklamat e mbys pikëllimin
Kam përballuar shumë stuhi
Unë respektoj të drejtat e të gjitha kafshëve, madje edhe të njerëzve
dhe preferoj vuajtjen në shërbim të një qëllimi
në vend të kënaqësive momentale të jetës
E bojkotoj kinemanë
Fundet të ngushta dhe taket të larta
Sepse më vjedhin të drejtën e mendimit të lirë
Zoti im është i mëshirshëm
Ai e krijoi ferrin që unë të ndjej faj
dhe Viagrën për të mbajtur shikimin tim gjallë
Pranova të jem njeri me të gjitha elementet e një rrjeti përcjellës
Në një botë ku në çdo cep
shpërthen bombë kimike
Vetëm budallai dëshiron të bëhet engjëll
Dhe të qepë krahë në supet e plagosura
Burri që po e kërkoj
Detyrimisht duhet të ndajë bindjet e mia
Ai nuk guxon që të mos shikojë përtej librave që lexon
Nuk guxon ta kthejë faqen tjetër para çdo superfuqie
Kam dy kushte:
Së pari, asnjëherë mos mërzitet nga shpërnguljet
Së dyti, të ju bindet vetëm këpucëve të veta.
Përgatitje: Xhejlan Veliu
Mana Agi lindi në vitin 1973 në Bushehr, Iran. Ajo ka botuar tre përmbledhje poetike dhe ka filluar të shkruajë që në adoleshencë. Ka përkthyer shumë vepra të shkrimtarëve bashkëkohorë suedezë në gjuhën perse. Doktoratën e saj për gjuhën iraniane e mbrojti në Universitetin e Upsalës në Suedi. Gjatë luftës Iran-Irak, Agi emigroi me familjen e saj në Stokholm. Gjuha e saj poetike është e thjeshtë dhe e çliruar, por njëkohësisht jashtëzakonisht imagjinative. Ajo nuk përpiqet të fshehë ndjeshmëritë e saj përmes imazheve të ndërlikuara apo koncepteve komplekse, por shprehet drejtpërdrejt. Agi ka deklaruar: “Për mua, poezia është si një sirenë alarmi që ndizet në raste emergjente. Poezia është mikeshë, armik, helm i fuqishëm dhe ilaç i fortë që lehtëson dhimbjen time. Poezia është një dashnor që mund të kryejë një akt të papritur tradhtie. Pranoj se poezia është një dashnor që e dua vetëm për vete.” Në poezinë e saj nuk ka vend për gjuhë të lartësuar e të stolisur; ajo kombinon mjeshtërisht gjuhën kolokiale dhe atë të zakonshme.
2.
Фатима Барагани
Гледај горе!
Гледај горе! Нашиот осамнат ден го зема последниот здив!
Озарен во светлост светот! Нашата душа почнала да сјае!
Не ќе заповеда разборен шејх во минбар свој седнат како в трон!
Не ќе зрачи ниедна џамија со светлост што не си ја знае!
Ниту срам! Ниту побожна измама! Ниту оџината фатва
Јазолот на турбанот се сече од корен, кај што вратот зјае!
Нек’ нема веќе маѓепсништво! Ниту баења! Ниту духови!
Конечно! Завршивме со на лудоста претставата што трае!
Потрагата по вистината ќе го растера незнаењето!
Од ударот на Слободата бандата деспоти долу да е!
Завојуваните страни нека бидат протерани од светот!
Правдата насекаде нека го постели својот килим ткаен!
Другарувањето нек’ свикне исконска омраза,
Од љубовно семе што сееме, љубов нек’ никне – љубов да е!
Препев: Андреј Ал-Асади
Фатима Баргани или Táhirih (Персиски: طاهره, „Чистата“) е поетеса, реформаторка и борец за женски права од Персија во 19 век. Родена околу 1814 година како Фатима Барагани, таа потекнува од угледно религиозно семејство и добила извонредно образование. Под титулата Qurrat al-ʿAyn („Утеха на очите“), таа се истакнала како интелектуалка и рана следбеничка на бабизмот. Táhirih го отфрлила задолжителниот хиџаб, што ја направило симбол на женската борба за слобода. Нејзината поезија, позната по духовната длабочина, ги изразувала нејзините визии за слобода и љубов кон Бога. Таа била погубена во 1852 година на возраст од 38 години, оставајќи силно наследство како симбол на храброста и стремежот за еднаквост.
2.
Fatima Baragani
Shiko lart!
Shiko lart! Dita jonë e agimit merr frymën e fundit!
E rrezatuar me ndriçim bota! Shpirti ynë filloi të shkëlqejë!
Nuk do të komandojë një sheik i zgjuar në minbarin e tij ulur si në fron!
Asnjë xhami nuk do të rrezatojë me dritë që nuk e njeh!
Nuk ka turp! As një mashtrim i devotshëm! As hoxhë që do të gënjejë!
Nyja e çallmës pritet nga rrënja, ku shkëlqen qafa!
Le të mos ketë më magji! Asnjë magji! As fantazma!
Më në fund! Kemi mbaruar me shfaqjen e çmendur që po zhvillohet!
Kërkimi i së vërtetës do të largojë injorancën!
Nga goditja e Lirisë poshtë qoftë banda e despotëve!
Le të dëbohen nga bota palët ndërluftuese!
Drejtësia kudo le të shtrojë qilimin e saj të thurur!
Miqësia jonë le të pajtojë zemërimin parësor!
Nga fara e dashurisë që mbjellim, le të bijë dashuria – le të jetë dashuri!
Përgatitje: Xhejlan Veliu
Fatima Bargani ose Tahirih (persisht: تاحره, “e pastra”) është një poete, reformatore dhe aktiviste për të drejtat e grave nga Persia në shekullin e 19-të. E lindur rreth vitit 1814 si Fatima Baragani, ajo vjen nga një familje e respektuar fetare dhe mori një arsimim të jashtëzakonshëm. Nën titullin Qurrat al-ʿAyn (“Ngushëllimi i syve”), ajo u dallua si një intelektuale dhe një ndjekëse e hershme e babizmit. Tahirih hodhi poshtë hixhabin e detyrueshëm, që e bëri atë një simbol të luftës së grave për liri. Poezia e saj, e njohur për thellësinë e saj shpirtërore, shprehte vizionet e saj për lirinë dhe dashurinë për Zotin. Ajo u ekzekutua në vitin 1852 në moshën 38-vjeçare, duke lënë një trashëgimi të fortë si simbol i guximit dhe i kërkimit të barazisë.
3.
Мина Асади
Порака од диктаторот
Ој поети,
вратете се,
ви ја исчистивме
родната земја
од клечки и трње.
Ој писатели,
вратете се,
за да ви ги запишеме делата,
од цел свет нарачавме хартија.
Ој мајки,
вратете се,
ги претворивме сите затвори
во факултети и училишта.
Ој млади,
вратете се,
и за иднината на својата земја
нов темел поставете.
Ој сликари,
вратете се,
и на ѕидовите крвави од војна
насликајте бел гулаб на мирот.
Ој архитекти,
вратете се,
и на сите овие повратници
изградете им домови врз телата
на нивните мртви, кои останаа да се борат.
Препев: Марија Арсенкова
Мина Асади е поетеса, авторка, новинарка и музичарка родена во северен Иран во 1943 година. Својата прва стихозбирка, „Подарокот на Мина“ (Armanghane Mina), ја објавила на 18 години. Авторка на четиринаесет збирки песни и есеи, Асади е прогонета за време на иранската револуција во 1979 година, по што се населува во Шведска. Позната е по енергичното противење на иранската цензура и деспотизам и по своите контроверзни написи: во песната „Подведувачи“ (Djakesha) од 2007 година, таа ги прекорува оние што живеат во Иран и во егзил, а ја заборавиле борбата. „Копнеж по Саари“ е ода на нејзиното родно место покрај реката. Серијата „Скици“ ги истражува љубовта, слободата и свесното живеење. Во серијата „Будни соништа“ зборува за изгубените бадемови дрвја, дождот, осаменоста, кошмарите и долгата зима. Нејзината прекрасно уморна песна „Од досада“ е сатира за патријархалната состојба на литературата.
3.
Mina Asadi
Mesazh nga diktatori
О poetë,
kthehuni
ne ja u kemi pastruar
vendlindjen
prej ferrave dhe gjembave.
O shkrimtarë,
kthehuni
për të i regjistruar veprat tuaja,
porositëm letër nga e gjithë bota.
O nëna
kthehuni
i shndërruam të gjitha burgjet
në fakultete dhe shkolla.
O të rinj,
kthehuni
dhe për të ardhmen e vendit tuaj
hidhni themel të ri.
O piktorë,
kthehuni
dhe në muret e përgjakur nga lufta
pikturoni një pëllumb të bardhë paqeje.
O arkitektë,
kthehuni
dhe të gjithë këtyre të kthyerve
ndërtojuni shtëpi mbi trupa
e të vdekurve të tyre, të cilët mbetën për të luftuar.
Përgatitje: Xhejlan Veliu
Mina Asadi është një poete, autore, gazetare dhe muzikante e lindur në Iranin verior në vitin 1943. Ajo përmbledhjen e parë të saj me poezi, “Dhurata e Minës” (Armanghane Mina), e publikoi në moshën 18-vjeçare. Autorja e katërmbëdhjetë përmbledhjeve me poezi dhe ese, Asadi u internua gjatë revolucionit iranian në vitin 1979, pas së cilës ajo u vendos në Suedi. Ajo njihet për kundërshtimin e saj të fuqishëm ndaj censurës dhe despotizmit iranian dhe për shkrimet e saj të diskutueshme: në këngën e vitit 2007 “tutorët” (Djakesha), ajo qorton ata që jetojnë në Iran dhe në mërgim dhe që e kanë harruar luftën. “Mall për Saarin” është një odë në vendlindjen e saj buzë lumit. Seriali Sketches eksploron dashurinë, lirinë dhe jetën e vetëdijshme. Në serialin ëndrrat e zgjuara “Waking Dreams” flet për drunjtë e humbura të bajameve, shiun, vetminë, makthet dhe dimrin e gjatë. Poema e saj e lodhur bukur “Nga mërzia” është një satirë mbi gjendjen patriarkale të letërsisë.
4.
Форуг Фарохзад
Капење
Ја фрлив облеката во воздухот буен
да се искапам целосно гола во изворската вода,
но тишината на ноќта ме заведе
да ѝ ја раскажам мојата заумна приказна.
Студените бранови треперливо
одекнуваа, сладострасно ме опкружија
и со нежните кристални дланки
ме втурнаа длабоко во себе.
Одеднаш, далечно ветре се приближи
и истури грст латици во мојата коса,
а во устата ми издиши здив на евроазиско нане
со остар мирис што се прилепува за срцето.
Тивко и возвишено, ги затворив очите,
го притиснав телото кон меките млади трски,
и како жена свиткана во прегратките на својот љубовник
се предадов на течението.
Усните на водата, полетни, со трескавична жед,
брануваа бакнежи на моите бедра,
и одеднаш потонавме, опиени, задоволни,
ние грешниците, моето тело и душата на изворот.
Препев: Анета Попова
Форуг Фарохзад (1934 – 1967) е иранска поетеса, сценаристка, сликарка и филмаџика. Таа е родена во Мазандаран, северно од Техеран, во големо семејство и е една од најзначајните ирански писатели од средината на 20-от век. Уште во нејзината прва збирка поезија, Asir (приближно преведена како „Заробена“, 1955), Фарохзад се занимавала со женската желба, сензуалноста и културните ограничувања на жените. Во текот на следните десет години, таа објавила три збирки поезија: Divar („Ѕид“, 1956), Esian („Бунт“, 1958) и Tavallodi digar („Друго раѓање“, 1964). Таа исто така ги превела делата на Џорџ Бернард Шо и Хенри Милер и направила иновативен документарен филм, The House Is Black (1962), за колонија на лепрозни во североисточен Иран. По револуцијата во 1979 година, која го симна секуларниот монархиски режим во Иран, работата на Фарохзад беше забранета и потоа строго цензурирана речиси цела деценија. Со интерес за модернистичка поезија и табу теми како женската сексуалност, Фарохзад била мета за критики од конзервативните мислители. Таа починала на 32 години во сообраќајна несреќа, а нејзината смрт била доживеана како национална трагедија.
4.
Forugh Farrokhzad
Larje
Hoqa rrobat në ajrin e harlisur
për t’u larë lakuriq në ujërat e burimit,
por nata e qetë më joshi
t’ia rrëfej historinë time të zymtë.
Valët e freskëta dhe të ndritshme të ujit
rënkonin dhe me plot afsh më rrethuan,
më shtynë me duar të buta kristalore
trupin dhe shpirtin tim drejt vetes së tyre.
Një fllad i largët erdhi me ngut,
hodhi një bohçe lulesh në flokët e mia,
më fryu në gojë aromën e athët të nenexhikut
euroaziatik, që ngjitet në zemër.
E heshtur dhe duke fluturuar, i mbylla sytë,
shtypa trupin tim mbi kallamishtet e reja e të buta,
dhe si një grua e përqafuar në krahët e të dashurit të saj
ua dhash veten ujërave rrjedhëse.
Të ngjallura, të etura e të eksituara, buzët e ujit
valëvitnin puthje të dridhura në kofshët e mia,
dhe papritur u shembëm të dyja, të dehura, të kënaqura,
mëkatarë të dy, trupi im dhe shpirti i burimit.
Përgatitje: Fatos Grubi
Faro Farahozad (Forugh Farrokhzad) (1934 – 1967) ishte një poete, skenariste, piktore dhekineaste iraniane. Ajo lindi në Mazandaran, në veri të Teheranit, në një familje të madhe dhe është një nga shkrimtaret më të rëndësishme iraniane të mesit të shekullit XX. Që në përmbledhjen e saj të parë poetike, Asir (E burgosur, 1955), Farahozad trajtoi dëshirën femërore, sensualitetin dhe kufizimet kulturore ndaj grave. Gjatë dhjetë viteve të ardhshme, ajo botoi edhe tre përmbledhje të tjera: Divar (Muri, 1956), Esian (Rebelimi, 1958) dhe Tavallodi digar (Një Lindje Tjetër, 1964). Përveçse përkthente vepra të Xhorxh Bernard Shau dhe Henri Miller, ajo realizoi edhe një dokumentar inovativ, The House Is Black (1962), mbi një koloni në verilindje të Iranit. Pas Revolucionit Islamik të vitit 1979, vepra e Farahozadit u ndalua dhe më pas u censurua për gati një dekadë. Me interesin e saj për poezinë moderniste dhe temat tabu si seksualiteti femëror, Farahozadi u kritikua nga mendimtarët konservatorë. Ajo vdiq në një aksident rrugor në moshën 32-vjeçare, ndërsa vdekja e saj u përjetua si një tragjedi kombëtare.
5.
Шоле Волпи
Драга Америка
Порано ми се шмугнуваше во собата,
се сеќаваш ли?
Имав единаесет години, а ти доаѓаше
ноќ по ноќ во Техеран, се протнуваше
низ старото радио на моето биро, покрај
купот домашни задачи по геометрија,
преку избледениот персиски тепих, се втурна
во мене во ритамот на рокенрол.
Те сакав повеќе од мастиките,
повеќе од увезените банани
што тезгаџиите ги продаваа за цело богатство.
Мислев дека си азурна, Америка,
и портокалова, како небото, и дека си афион,
како новиот фустан на мајка ми
и како кумквати.
Те сонував, Америка, те сонував
секоја ноќ со жар на едно изгубено дете,
сѐ додека не стана реална како човечко месо.
И кога ти пристигнав, ме тресна како смеа.
Препев: Марија Ангеловска
Шоле Волпи (Sholeh Wolpé) е иранска поетеса, писателка и преведувачка, позната по своите лирски дела, кои истражуваат теми како идентитет, носталгија, егзил и женската перспектива. Родена е во Иран и детството го поминала таму пред да се пресели во Тринидад, САД. Волпе студирала литература и психологија, а нејзините студии вклучуваат и магистратура по креативно пишување. Шоле Волпе пишува на англиски, но нејзината поезија длабоко е поврзана со персиската култура и персискиот јазик. Позната е и по нејзините преводи на класични и современи ирански поети, како што е Феридун Мошири и делото „Рубаии“ од Омер Хајам, внесувајќи свеж и модерен пристап кон класичниот текст.
5.
Sholeh Wolpé
E dashur Amerikë
Dikur hyje fshehtas në dhomën time,
të kujtohet?
Isha njëmbëdhjetë vjeç dhe ti vazhdoje të vije,
natë pas nate, në Teheran, rrëshqisje
nga radioja e vjetër mbi tavolinën time, përtej
grumbullit të detyrave të gjeometrisë, mbi
tapetin e zbehur persian, dhe vërsuleshe
drejt meje, me rrahjet e rock and roll-it.
Të doja më shumë se çamçakëzin,
më shumë se bananet e importuara
që shitësit e rrugës i shisnin sa një pasuri.
Mendoja se ishe e kaltër, Amerikë,
dhe portokalli, si qielli, dhe lulëkuqet,
si fustani i ri i nënës, dhe mandarinat kumkuat.
Të ëndërroja ty, Amerikë, të ëndërroja
çdo natë, me egërsinë e një fëmije të humbur,
derisa u bëre e vërtetë si mishi.
Dhe kur mbërrita tek ti, ti u përplase
brenda meje si një gaz.
Përgatitje: Fatos Grubi
Sholeh Volpe është një poete, shkrimtare dhe përkthyese iraniane, e njohur për veprat e saj lirike që eksplorojnë temat si identiteti, nostalgjia, mërgimi dhe perspektiva femërore. Ajo lindi në Iran, ku dhe kaloi fëmijërinë e saj përpara se të transferohej në Trinidad dhe më pas në SHBA. Volpe studioi letërsi dhe psikologji dhe ka përfunduar studimet e magjistrtaturës në lëminë e shkrimit kreativ. Shkruan në anglisht, por poezia e saj është e lidhur ngushtë me kulturën perse dhe gjuhën perse. Është gjithashtu e njohur për përkthimet e saj të poetëve klasikë dhe bashkëkohorë iranianë, si Ferejdun Moshiri (Fereydoon Moshiri) dhe veprën Rubairat (Rubaiyat) të Omar Khajamit, duke I sjellë një qasje të freskët dhe moderne tekstit klasik.
6.
Роза Џамали
Кибервојна
Сите Дипломатски патишта се замрзнати
Иако сите страни секогаш беа добредојдени
Овој Персиски Јагуар ќе изумре
И потребен ни е киберсоживот
„Лале паркот“ е Нашата Јавна Зоолошка
И нè запоседнаа мачки
Добри вести –
Популацијата расте!
Ајде на аџилак!
Прво, чукаш на врата
Потоа гласаш
Службените вечераат
Чук, чук
Време е за чоколадна торта!
Неслужбените низ цел свет протестираат
Креваат преголема врева!
Aх, Кибер Армијо
Вие, Војниците!
Републиката се претвори во киберпростор!
Нема нафта
На лево!
Никаква нафта
Останата
И треба да се потпираме на Соларната Енергија
Ах, нашите човечки ресурси!
Божја Космичка Енергија
Така! На десно!
Нуклеарна Енергија
Нема буриња нафта
Криво-лево
Ништо не е
Oстанато
И нафтата заврши!
Ниту Глобално Затоплување
Ниту Геополитичка Сила
Тоа е Перење Пари
Земјограб
Вегетаријанство
И Вегански Живот!
Зелен Живот
Морето се израмни
Aх, сме сè поблизу
И поблизу
До космичките СИЛИ!
Ти битисуваш во насоката
Добре дојде во Републиката
Временската Зона е Никаков Пат до Решение.
Препев: Филипа Сара Попова
Роза Џамали, родена 1977 година, со нејзината иновативност и интерес за експериментална книжевност, отвора нови врати на персиската современа книжевна сцена. Таа има студирано драма во универзитетот во Техеран каде има и магистрирано за „Англиска книжевност“. Нејзината прва збирка е издадена во 1997 година, со наслов „Овој труп не е јаболко, или е краставица или е круша“. Во збирката доминираат скршената синтакса и игрите со зборови кои му овозможуваат на зборот да излезе од своето значење и да стане симбол за предмети од секојдневната стварност. Втората збирка, „Правејќи лице“ е исто така експериментална. Таа е хибридна во изразот бидејќи користи мешавина од формален и неформален говор – архаизми, новинарска терминологија, секојдневни изрази итн. Покрај трите збирки поезија, таа пишува и драми, а има преведено и клучни дела од англиската книжевност. Нејзината драма „Сенката“ фрла остра критика кон патријархот и кон агресивниот однос што тој го создава меѓу жените.
6.
Rosa Xhamali
Kiberlufta
Të gjitha lidhjet diplomatike janë ngrirë
Megjithëse gjithmonë kemi mirëpritur të gjitha palët
Ky Jaguar Persian është drejt zhdukjes
Dhe na duhet një bashkëjetesë kibernetike
Parku Laleh është Kopshti Ynë Zoologjik Publik
Jemi të pushtuar nga macet
Lajm i mirë,
Popullata po rritet!
Le të shkojmë në pelegrinazh!
Së pari, troket në derë
Pastaj voton
Zyrtarët janë duke ngrënë darkë
Trokit, trokit
Koha për tortë çokollate!
Jozyrtarët po protestojnë në mbarë botën
Duke bërë shumë zhurmë!
Oh, Ushtria Kibernetike
Ju, Ushtarët!
Republika është shndërruar në një hapësirë kibernetike!
S’ka më naftë
Nuk ka më naftë
Fare
Dhe duhet të mbështetemi në Energjinë Diellore
Oh, burimet tona njerëzore!
Energji Kozmike Qiellore
Saktë!
Energjia Bërthamore
Nuk ka asnjë fuçi nafte,
Asgjë
Nuk ka mbetur!
Dhe nafta ka mbaruar!
As Ngrohja Globale
As një Fuqi Gjeopolitike
Është Shpërlarje Parash
Dhe Grabitje e Tokës
Vegjetarianizmi
Dhe Jeta Vegane
Jeta e Gjelbër
Deti është barazuar
Oh, po afrohemi
Edhe më afër
Forcave Kozmike!
Jeni të vetëdijshëm për drejtimin
Mirësevini në Republikë
Asnjë Zgjidhje nuk është një Zonë Kohore.
Përgatitje: Fatos Grubi
Roza Xhamali, e lindur në vitin 1977, me inovacionin dhe interesin e saj për letërsinëeksperimentale, hap dyer të reja në skenën bashkëkohore letrare perse. Ajo ka studiuar Dramë në Universitetin e Teheranit, ku dhe fitoi titullin magjistre në lëminë “Letërsi Angleze”. Përmbledhja e saj e parë poetike u botua në vitin 1997 me titullin “Ky trup nuk është mollë, ose është trangull, ose është dardhë”. Në këtë përmbledhje dominon një sintaksë e thyer dhe loja me fjalët, të cilat I mundësojnë fjalës të dalë nga kuptimi i saj konvencional dhe të bëhet simbol për objektet e realitetit të përditshëm. Përmbledhja e saj e dytë, “Duke bërë fytyrë”, është gjithashtu eksperimentale. Ajo është hibride në shprehje, pasi përdor një përzierje të të folurës formale dhe informale – arkaizma, terminologji gazetarie, shprehje të përditshme etj. Përveç tri përmbledhjeve poetike, shkruan edhe drama dhe ka përkthyer vepra kyçe nga letërsia angleze. Drama e saj “Hija” sjell një kritikë të ashpër ndaj patriarkatit dhe marrëdhënieve agresive që i krijon midis grave
7.
Фарназ Фатеми
Разделба
Кога бев мала, двапати годишно
баба ми го прелетуваше океанот,
делејќи се меѓу два града,
два јазика – персиски и англиски.
Долго пред мене, таа често го напушташе
мојот дом, враќајќи се да ми каже
Dellam khalee tang shodeh.
Дознав, значело – ми недостигаш.
На другиот јазик што го зборувавме –
за време на семејниот ручек,
играјќи криенка, и разменувајќи
домашни блискости –
таа го премолчуваше своето заминување.
Црвенееше толку симпатично
кога немаше да разберам
некоја шега на персиски
си ја стискаше устата
обидувајќи се да не прсне
паметам
Dellam khalee tang shodeh
Е едно од ретките што можев да ги повторам.
Години подоцна открив тоа буквално значи –
Срцето ми се стега по тебе.
За време на нашите повторни средби тоа морало да се шири.
Способност што не можев ни да си ја замислам.
Премногу научив
за патувањето, а недоволно за
срцето кое го преведува
јазикот на разделбата во зборови.
Препев: Мања Величковска
Фарназ Фатеми е иранско-американска писателка и уредничка која живее во Санта Круз,Калифорнија. Таа е поетската лауреатка во Санта Круз во 2023 и 2024 година. Фарназ е и една од основачките на The Hive Poetry Collective кои организираат радио емисии, поткасти, јавни читања и поетски настани. Нејзината дебитантска збирка поезија, „Сестрински јазик“, беше објавена во септември 2022 година. Збирката ја доби престижната награда за поезија Stan и Tom Wick Poetry Prize за 2021 година, избрана од Трејси К. Смит, и беше објавена од Kent State University Press. Фарназ добила низа признанија за време на својата кариера, вклучувајќи грантови од Arts Council Santa Cruz County, Nion McEvoy и Leslie Berriman Fellowship, како и литературни награди како International Literary Awards (Center for Women Writers), Best of the Net Nonfiction и Pushcart Prize.
7.
Farnaz Fatemi
Ndarja
Unë jam fëmijë,
e gjyshja dy herë në vit
tërhiqet zvarrë mes për mes oqeanit
dhe qëndron pezull mbi dy qytete
me një gjuhë të ndarë midis anglishtes e persishtes.
Shumë më përpara se të largohem nga kjo shtëpi,
ajo veçse largohet disa herë
për t’u kthyer sërish e për t’më thënëDelâm halí tang shodeh
Me aq sa më tregojnë, ajo më thotë:
Më mungon.
Flasim në gjuhë të huaj
rreth të ngrënit
rreth lojës fshehtas
dhe shprehjeve tona në mesin familjar —
ajo asnjëherë s’më flet për largimet.
Fytyra e saj rozë më përthith
kur s’ja kap dot ndonjë shaka
tek e thotë në persishte.
Të qeshurën e saj të përmbajtur
tradhtuar nga buzëqeshja e paskajme
kurrë s’do t’ia harroj!
Delâm halí tang shodeh
nga të paktat fjalë që marr t’ia them
kuptimin e së cilave e zbulova së voni —
“Më shtrëngohet zemra pa ty”.
Zemra duhet zgjeruar në ribashkimet tona.
Manâ që s’e kisha përfytyruar më parë.
Kam mësuar shumë rreth lëvizjeve,
por jo mjaftueshëm rreth asaj se si
mund ta përkthen në fjalë zemra
gjuhën e ndarjes.
Përgatitje: Dhurata Alija & Ervina Bajrami
Farnaz Fatemi është një shkrimtare dhe redaktore iraniano-amerikane që jeton në Santa Kruz,Kaliforni. Ajo ishte laureate e poezisë në Santa Kruz për vitet 2023 dhe 2024. Farnaz ështëgjithashtu një nga themelueset e “The Hive Poetry Collective”, e cila organizon emisione për radion, podkaste, lexime publike dhe ngjarje poetike. Përmbledhja e saj debutuese, Sister Tongue (Gjuha Motër), u botua në shtator 2022 dhe fitoi çmimin prestigjioz Stan and Tom Wick Poetry Prize për vitin 2021, përzgjedhur nga Trejsi K. Smith, dhe u publikua nga Kent State University Press. Gjatë karrierës së saj, Farnaz ka marrë një sërë çmimesh dhe bursash, përfshirë grante nga “Arts Council Santa Cruz County”, “Nion McEvoy” dhe “Leslie Berriman Fellowship”, si dhe çmime letrare si “International Literary Awards (Center for Women Writers)”, “Best of the Net Nonfiction” dhe “Pushcart Prize”.
8.
Париназ Елеиш
Блазе си им на јапонските јаболка
Ѕиркам низ прозорецот
од аголот на едното око,
попреку клупите и осамените врани.
За среќа, јапонските јаболка сѐ уште висат тивко
додека сѐ друго мириса на гнилеж.
Ги допирам рацете на баба ми,
се обидувам да ја запомнам нејзината љубов
иако знам дека нема да трае.
Блазе си им на јапонските јаболка
и на спокојот на нивните лисја,
бесшумниот ветер што минува
низ завесите.
Улиците се празни,
асфалтот испушта топол здив,
копнеам да се задржам.
Но, знам дека со време,
саат-кулата ќе се урне,
бебиња ќе ожеднат
и од базените ќе никнат дрвја.
Гледам одзади
рамењата на татко ми
како синот на соседот го испишува
своето име наназад
врз замаглениот прозорец.
Кога сето останато е тивко
го читам во себе –
не е потребно многу време.
Градите ме стегаат
и брат ми заминува во војна.
Колку непромислено убави се јапонските јаболка
во крвавата квечерина.
Копнеам да висам од дрво
и да ја гледам баба ми како се моли во ладовината.
Барем уште еден ден.
Препев: Максим Осман-Николов
Париназ Елеиш е родена во Техеран во мултикултурно семејство – мајка ѝ била иранка иисторичарка и издавачка, а татко ѝ бил египќанец и работел како економист. Таа живеела во Иран сè до крајот на средното училиште и дипломирала во Швајцарија пред да замине во САД на универзитет. Елеиш студирала филм и сликарство и има две магистратури – една за англиска книжевност и поезија, а друга за филмска продукција. Освен што е поетеса, Елеиш има напишано роман на јазикот фарси, работи како сликарка, а работела како филмски продуцент и културен координатор. Таа се вратила во Техеран во 1993 година и основала сопствена компанија за сликарство, но бргу потоа заминала во САД каде моментално има компанија за дизајн на рачно изработен накит
8.
Parinaz Eleish
Sa fatmbara janë mollat
Shikjoj jashta dritares
me cepin e njanit sy,
përtej stolave e sorrave t’vetmueme.
Mollat ende varen, ashtu t’qeta e fatmbara,
edhe kur çdo gja tjetër përhap aromë kalbjeje.
Preki duert e gjyshës,
e mbaj dashuninë e saj n’sy
kur e di se s’ka me zgjatë.
Sa fatmbara që janë mollat
qetsia e gjetheve,
puhia e heshtun që kalon
përmes perdeve.
Rrugët janë t’boshatisme,
trotoaret shfrymojnë vapë,
kam mall me u kapë për diçka.
Por e di, me kohë,
sahat-kulla ka me u rrënu,
fëmijët kanë me u etë
prej pellgjeve lisa kanë me dalë.
E shoh pas krahëve të babës djalin e kojshisë tue shkru emnin e vet përmbys
mbi xhamin e mjegullt.
Kur çdo gja tjetër e kaplon heshtja,
e lexoj nën za —
nuk merr shumë kohë.
Gjinjtë po m’dhembin,
e vllai asht nisë për n’luftë.
Sa pamendësisht të bukura
këto molla japane
n’muzgun e përgjakun.
Kam mall me u lshu prej noj dege
e me pa gjyshen tue u lutë nën hije.
Koftë veç edhe për nji ditë.
Përgatitje: Dhurata Alija
Parinaz Eleish ka lindur në Teheran në një familje multikulturore – nëna e saj ishte iraniane,historiane dhe botuese, ndërsa babai i saj ishte egjiptian dhe punonte si ekonomist. Ajo ka jetuar në Iran deri në fund të shkollës së mesme dhe ka diplomuar në Zvicër, përpara se të shkonte në Shtetet e Bashkuara për të ndjekur studimet universitare. Eleish ka studiuar film dhe pikturë dhe është magjistre në dy lëmi – një në letërsi angleze dhe poezi dhe një tjetër në prodhim filmi. Përveçse është poete, Eleish ka shkruar një roman në gjuhën perse, angazhohet si piktore dhe ka punuar si producente filmi dhe koordinatore kulturore. Ajo u kthye në Teheran në vitin 1993 dhe themeloi kompaninë e saj për pikturë, por shpejt u zhvendos në Shtetet e Bashkuara, ku aktualisht drejton një kompani për dizajnin e bizhuterive të punuara me dorë.
9.
Форуг Фарохзад
Подарок
Зборувам од длабокиот крај на ноќта.
За крајот на темнината зборувам.
Зборувам за крајот на длабоката ноќ.
О мила пријателке, посети ја мојата куќа,
донеси ми ламба, исечи ми прозорец,
за да можам да гледам во преполната улица на среќните.
Препев: Грација Атанасовска
Форуг Фарохзад (1934 – 1967) е иранска поетеса, сценаристка, сликарка и филмаџика. Таа е родена во Мазандаран, северно од Техеран, во големо семејство и е една од најзначајните ирански писатели од средината на 20-от век. Уште во нејзината прва збирка поезија, Asir (приближно преведена како „Заробена“, 1955), Фарохзад се занимавала со женската желба, сензуалноста и културните ограничувања на жените. Во текот на следните десет години, таа објавила три збирки поезија: Divar („Ѕид“, 1956), Esian („Бунт“, 1958) и Tavallodi digar („Друго раѓање“, 1964). Таа исто така ги превела делата на Џорџ Бернард Шо и Хенри Милер и направила иновативен документарен филм, The House Is Black (1962), за колонија на лепрозни во североисточен Иран. По револуцијата во 1979 година која го симна секуларниот монархиски режим во Иран, работата на Фарохзад беше забранета и потоа строго цензурирана речиси цела деценија. Со интерес за модернистичка поезија и табу теми како женската сексуалност, Фарохзад била мета за критики од конзервативните мислители. Таа починала на 32 години во сообраќајна несреќа, а нејзината смрт била доживеана како национална трагедија.
9.
Faro Farahozad
Dhurata
Po të flas ty –
prej skajit të errësirës,
për thellësitë e natës.
Po të flas për zgjatjen e hijes gjithëpërfshirëse.
O shpirt!
N’më ardhsh në vizitë,
ma sjell një llambë,
e ma hap një dritare të vogël.
Atëherë do ta kundroj –
turmën e zëshme nëpër shtegun e të lumturve.
Përgatitje: Dhurata Alija
Faro Farahozad (Forugh Farrokhzad) (1934 – 1967) ishte një poete, skenariste, piktore dhekineaste iraniane. Ajo lindi në Mazandaran, në veri të Teheranit, në një familje të madhe dhe është një nga shkrimtaret më të rëndësishme iraniane të mesit të shekullit XX. Që në përmbledhjen e saj të parë poetike, Asir (E burgosur, 1955), Farahozad trajtoi dëshirën femërore, sensualitetin dhe kufizimet kulturore ndaj grave. Gjatë dhjetë viteve të ardhshme, ajo botoi edhe tre përmbledhje të tjera: Divar (Muri, 1956), Esian (Rebelimi, 1958) dhe Tavallodi digar (Një Lindje Tjetër, 1964). Përveçse përkthente vepra të Xhorxh Bernard Shau dhe Henri Miller, ajo realizoi edhe një dokumentar inovativ, The House Is Black (1962), mbi një koloni në verilindje të Iranit. Pas Revolucionit Islamik të vitit 1979, vepra e Farahozadit u ndalua dhe më pas u censurua për gati një dekadë. Me interesin e saj për poezinë moderniste dhe temat tabu si seksualiteti femëror, Farahozadi u kritikua nga mendimtarët konservatorë. Ajo vdiq në një aksident rrugor në moshën 32-vjeçare, ndërsa vdekja e saj u përjetua si një tragjedi kombëtare
10.
Парвин Етесами
Солзите на сирачето
Од секоја улица и кров ечеше радосен глас
Тој ден царот минуваше низ град
Насреде, едно сираче се прашуваше
Каков ли сјај блеска на неговата круна?
Некој одговори: тоа не е наша работа,
Но јасно е дека е бесценето!
Се приближи една старица, со свиен грб
И рече: тоа се твојата крв и моите солзи!
Измамени бевме од стапот и наметката на пастирот,
Тој е волк; со години го познава стадото.
Светецот што власт бара е само измамник,
Просјак е кралот што го краде стадото.
Задржи си го погледот во солзите на сирачето
Додека не видиш од каде извира сјајот.
Како со зборови да им се помогне на изопачените?
Искреноста за повеќето неподнослива е.
Препев: Ивана Цветановска
Парвин Етесами (1907 – 1941) е една најпознатите ирански поетеси. Таа се родила во семејство книжевници – баба ѝ била поетеса, а татко ѝ преведувач и писател. Етесами почнала да пишува како мала и била охрабрувана од татко ѝ, како и од семејните пријатели пред кои често рецитирала поезија. Нејзините песни се важни и од естетски и од социјален аспект бидејќи таа често пишувала против тиранијата и општествената нееднаквост. Етесами била дел и од здружение на жени кои се бореле против опресијата на жената во Иран. Во знак на протест, таа симболично ја одбила престижната награда Медал на Уметност и одбила и да биде учителка на членови од кралското семејство. Според неа, неедуцираноста на жените била „хронична болест на Истокот“ и таа ги повикала сите научници и мислители да најдат соодветни решенија. Иако добивала поддршка од семејството за пишувањето, таа сепак ги трпела последиците од патријархот. На пример, таткото не се согласил таа да издаде збирка поезија пред да стапи во брак за да не делува како пишувањето да ѝ е обид да најде маж. Исто така, иако била најсакана меѓу поетесите, некои нејзини стихови сепак биле цензурирани по основањето на Исламската држава.
10.
Parvin Etesami
Loti i Jetimit
Nga çdo rrugë dhe çati ngriheshin brohoritje plot hare;
Mbreti atë ditë po kalonte nëpër qytet.
Një djalë jetim mes këtij zhurmimi pyet me dyshim:
Çfarë është ai shkëlqim mbi kurorën e tij?
Dikush iu përgjigj: Nuk është për ne të dimë,
Por është një gjë e paçmuar, kjo është e qartë!
Një plakë iu afrua, shpina e saj e kërrusur;
Ajo tha: Ai është gjaku i zemrës sate dhe loti i syrit tim!
Na mashtruan me bastunin dhe rrobën e bariut,
Ai është ujk; prej vitesh e njeh kopenë.
Shenjti që kërkon pushtet është thjesht një mashtrues,
Lypës është mbreti që plaçkit kopenë e tij.
Vështro me kujdes lotët e jetimit.
Derisa të shohësh nga buron ai shkëlqim i gurit.
Si mund të ndihmojë fjala e drejtë ata me qëllime të shtrembëruara?
Dhe fjalët e hapura shumicën i lëndojnë.
Përgatitje: Jon Ajdini
Parvin Etesami (1907 – 1941) ishte një nga poeteshat më të njohura iraniane. Ajo lindi në njëfamilje letrarësh – gjyshja e saj ishte njëashtu poete, ndërsa i ati përkthyes dhe shkrimtar. Etesami filloi të shkruante që në moshë të vogël dhe u inkurajua nga i ati, si dhe nga miqtë e familjes, para të cilëve recitonte shpesh poezi. Poezitë e saj janë të rëndësishme si nga aspekti estetik ashtu edhe nga ai shoqëror, pasi ajo shkruante shpesh kundër tiranisë dhe pabarazisë shoqërore. Etesami ishte gjithashtu pjesë e një shoqate grash që luftonte kundër shtypjes së grave në Iran. Si akt proteste, ajo refuzoi simbolikisht çmimin prestigjioz “Medalja e Artit” dhe refuzoi të bëhej mësimdhënëse e anëtarëve të familjes mbretërore. Sipas saj, mungesa e arsimit për gratë ishte një “sëmundje kronike e Lindjes”, dhe u bëri thirrje të gjithë studiuesve dhe mendimtarëve që të gjenin zgjidhje të përshtatshme. Megjithëse kishte mbështetje familjare për shkrimet e saj, ajo përsëri vuajti pasojat e patriarkatit. Për shembull, i ati nuk ra dakord që ajo të botonte një përmbledhje me poezi para martesës, që të mos dukej se shkrimet e saj ishin një përpjekje për të gjetur një burrë. Gjithashtu,edhe pse ishte më e njohura ndër poeteshat, disa nga vargjet e saj u censuruan pas themelimit të Republikës Islamike.
11.
Роја Зарин
Дали слушна?
Дали слушна?
Ме повикуваат
од северните ми градини, со мирисот на ориз,
и од јужните градини, со мирисот на дрвјата на откровението.
Заборави ја правдата на водата.
Не следи ме.
Денес сум огорчена, Обадија.
Денес е гозбата на жртвувањето
и крвта на моите јагниња пресуши
од чкрипењето на точилото.
Синовите ми пијат вода
и се дават во бурните пехари,
и ќерките живи-закопани
ги мијат забите
и ги милуваат долгите плетенки
со маслиново масло.
Ќерките ми прераснуваат во дрвја –
дрвја со трпеливи гнезда меѓу нивните прсти.
Дали слушна? Звукот на чекори што наближуваат
и моторната пила и вресоците, задушените вресоци, Обадија.
… и зборовите, Обадија.
Збиените азбуки се гулаби,
како жедни прсти
што цицаат од мокрите ми образи,
како кратките ми писма до мене
и магиите на љубовта
што ги збиваат облаците.
Но збиена азбука
не е дрво,
девојче е распарчено,
како лешниковите калемења на улицата „Корија на Кисели Портокали“
или моливи со мирис на јаглен поставени
во кутија за разнобојни мрсни боички.
Значи не е ни пишувањето бесплодно
ниту твојата прегратка и длабоките воздивки
бидејќи имињата на мајка ти им ги даваш на пролетните времиња, и на ридовите…
Овој рид, не е како мајка
инертен и истрошен,
сонува за смрт,
како јас, бремена со полуосветлени зборови во темните часови.
Држи ме, Обедија. За висечките букви за мир да не умрат од очај.
… и те сакам, Обадија.
И таа што ги кажува едноставните желби
е тажна насмевка на усните од жена,
чекајќи да ја довери бесмртноста
на лажното платно на сликар.
Те имам тебе и крв што врие
што ги пали моите тивки клетки.
Те имам тебе и коски
што го носат товарот на моето битие.
Денес,
Повикувам да ги посведочиш ѕидовите
и јазикот на клучот во устата на оваа брава
и висечките зборови;
ти го бакнувам срцето, драги,
и те ослободувам.
За да се вратиш.
Препев: Викторија Илиовска
Роја Зарин е авторка на девет книги поезија, од кои само шест ја добиле потребната дозвола за објавување во Иран. Првата книга на Зарин, „Земјата има потреба од заклетвата на љубовникот“ (2004), била финалист за Наградата Карнаме, а третата кнгига „Сакам да ги проголтам моите деца“ (2007), ѝ донесе национално признание, освојувајќи ја Наградата Хоршид за најдобра нова поезија. „Пријатните трикови на април“ (2011), ја доби Наградата на иранските новинари за најдобрата поетска книга и доби посебно признание од официјалната Национална книжевна награда. Поезијата на Зарин ги одразува борбите и храброста на една иранска жена. Таа создава лична митологија, полна со изненадување и откритија, која исто така зборува за контекстот во кој живее. Песните ги тематизираат љубовта, бракот, разводот и мајчинството, но и војната, револуцијата, религијата, угнетувањето и патријархатот. Тие комбинираат лична нарација со мит, свети текстови и историја.
11.
Roya Zarin
A dëgjove?
A dëgjove?
Po më thërrasin
nga kopshtet e mia veriore, me aromën e orizit,
dhe nga kopshtet jugore, me aromën e drurëve zbulues.
Harro drejtësinë e ujit.
Mos më ndiq.
Sot jam e hidhur, Obadia.
Sot është festa e flijimit
dhe gjaku i qengjave të mi ngrin
nga përplasja e gurëve mprehës.
Bijtë e mi pijnë ujë
dhe mbyten në kupat e stuhishme,
ndërsa bijat e mia, të varrosura për së gjalli,
pastrojnë dhëmbët
dhe lyejnë gërshetat e gjata
me vaj ulliri.
Bijat e mia rriten në pemë —
pemë me fole të durueshme ndër gishta.
A dëgjove? Tingulli i afërt i hapave
dhe sharrën me zinxhir dhe britmën, britmën e mbytur, Obadia.
… dhe fjalët, Obadia.
Alfabetet e kondensuara janë pëllumba,
si gishta të etur
që thithin nga faqet e mia të lagura,
si letrat e mia të shkurtra për veten
dhe formulat magjike të dashurisë
që kondensojnë retë.
Por një alfabet i kondensuar
nuk është pemë,
është një vajzë e prerë në copa,
si shartime bajamesh në Rrugën e Agrumeve të Hidhura
ose lapsa me aromë qymyri të mbjellë
brenda një kutie me bojëra të ngjyrosura.
Pra, as ky shkrim nuk është i pafrytshëm
dhe as përqafimi yt dhe frymëmarrjet e thella,
pasi ti i thërret burimet me emrat e nënës tënde, dhe kodrat…
Kodra, a nuk është si një nënë
e shtrirë dhe e lodhur,
ëndërron vdekjen,
si unë, shtatzënë me fjalë gjysmë të ndriçuara në orët e errëta.
Më mbaj, Obadia. Që shkronjat e varura për paqe të mos vdesin nga dëshpërimi.
… dhe të dua, Obadia.
Dhe ajo që flet për dëshirat e saj të thjeshta
është një buzëqeshje e trishtuar në buzët e një gruaje,
që qëndron për të lënë pavdekësinë e saj
në kanavacën e rreme të një piktori.
Të kam ty dhe gjakun që rrjedh
që ndez qelizat e mia të heshtura.
Të kam ty dhe eshtrat
që mbajnë peshën e qenies sime.
Sot
Thërras për dëshmitar muret
dhe gjuhën e çelësit në gojën e kësaj bravë
dhe fjalët e varura;
Puth zemrën tënde, i dashur,
dhe të lë të lirë.
Që të kthehesh.
[Toka ishte e gjerë]
Toka ishte e gjerë dhe bosh
dhe qielli u mbështet mbi shtyllën e tij të padukshme
dhe uji derdhej nga cepat e tokës.
Ishte fundi i ditës së nëntë
dhe unë
linda dy copa të mëdha
molle.
[Dëgjo]
Dëgjo, Obadia.
Një gaforre gjigante
kalon mbi shtatë qiejt,
duke prerë ëndrrat dhe fjalët e tua,
dhe me tingullin e këmborëve të saj të vogla, më ndjek mua atje,
gjithkund.
Këtu, gjithçka është shterpë.
Nuk e di.
Unë shkruaj që të mos mbetet asgjë pa thënë.
Parajsa, Obadia.
Kjo fjalë e pakuptimtë
është gjëja e fundit që më kaloi në mendje.
Përgatitje: Jon Ajdini
Roja Zarin është autore e nëntë librave poetikë, nga të cilët vetëm gjashtë kanë marrë lejen përbotim në Iran. Libri i saj i parë, Toka ka nevojë për betimin e dashnorit (2004), ishte finalist përçmimin Karname, ndërsa libri i saj i tretë, Dua t’i gëlltis fëmijët e mi (2007), i solli asaj njohjendërkombëtare, duke fituar çmimin Khorshid për poezinë më të mirë bashkëkohore. Poezia eZarin-it pasqyron përpjekjet dhe guximin e një gruaje iraniane. Ajo krijon një mitologji personale, të mbushur me surpriza dhe zbulime, e cila njëkohësisht flet edhe për kontekstin në të cilin ajo jeton. Temat e saj përfshijnë dashurinë, martesën, divorcin dhe amësinë, por edhe luftën, revolucionin, fenë, shtypjen dhe patriarkatin
12.
Пегах Ахмади
Умирајќи во време на железни греди
Си го врзувам лицето за белите статуи за да ги рани гулабите
Од градите ми блика нафта
Киното што го сакав
го сотреа
Не тргај ја твојата рана од мојот храм!
Експлодиравме како калинки
помеѓу граници за утеха неми
Солзи течеа од нашите прсти
кога запишавме
Не! Не тргај ја својата рана од мојот храм!
Воздухот е полн со редица луѓе тргнати на пат
да го изгубат својот сон во војната
да ги запалат своите црвени кафулиња и
да пишуваат смело
за арената или канибалските симурзи[1]
брегот на Аватар
Не верувам во метафори
Жестоко го одвоив единствениот свој ѕид од овие букви
Умирајќи во ритамот на железните греди
Во мојот ритам
Експлодирајќи околу овие нараквици од рани
Умирајќи во ритамот на душата
Во времето на „Афтабкаран“[2]
Ти, кој светиш врз уличните ѕидови
Не тргај ја својата рана од мојот храм!
Фалеше воздух, нема приказна
Само моите гради што се кинат од кино в кино
Ми ја исекоа аортата во виново!
Како жена што се плаши од разминувања и стакло
Се плашам од сопствента пропаст
А мојот страв од предмети
е страв дека ќе биде сотрена устата
Што ја изделка за моето омалено тело
Дали се навикнавме или
Веќе се навикнавме?
Тоа што парче по парче паѓам
Во огледало што се преврте во
Водите на земјата
Ги ослободувам шкргите
Во чаша полна вода
И стравот да те посакувам во земја без риби
Песна што ја тешат нашите солзи
А човекот, во мракот
шепна: „Не оди!“
Една клупа на небото
Ја мами твојата осаменост со јаже на
ништотијата
Небото
е тажен полигон
Исечен
од ќошевите на твојата соба.
Препев: Душица Лазова
Пегах Ахмади е родена во Техран во 1974 год. На седумнаесет години, ја објавила својата прва песна во книжевното списание Takāpu, приредено од Мансур Кушан, и оттогаш продолжила редовно да објавува песни во книжевни списание во Иран. Студирала персиска книжевност на Универзитетот во Техеран. Ахмади има објавено четири поетски збирки, преку шеесет критички и теориски осврти и многубројни препеви. Предавала „Поезија и филм“ на Техеранската филмска школа и била уредничка на Паперик. Откако јавно ја критикувала исламската религија и укинувањето на слободата на изразување во Иран, Ахмади била отпуштена од работа и ѝ било забрането да ги објавува своите дела. Во 2009 година, го напуштила Иран откако ѝ се заканиле дека ќе ја притворат поради тоа што зела учество во демонстрациите на Зеленото движење. Оттогаш има живеено во Франкфурт, Колн и на Роуд Ајленд.
12.
Pegah Ahmadi
Duke Vdekur në Kohën e Rrezeve të Hekurit
Lidh fytyrën time me statujat e bardha që pëllumbat të ushqehen me mua.
Nafta shpërthen nga gjoksi im,
Dhe kinemaja që doja
Është ekzekutuar.
Mos e nxirr plagën tënde nga temthi im!
Ishim shegë të shpërthyera
Brenda kufijve të pangushëllueshëm.
Lotët rridhnin nga gishtat tanë
Ndërsa shkruanim:
Jo! Mos e nxirr plagën tënde nga tempulli im.
Ajri është i mbushur me një varg njerëzish në rrugën e tyre
Për të humbur ëndrrat e tyre në luftë,
Për të ndriçuar kafetë e tyre të kuqe dhe
Për të shkruar me guxim
Në arenën e Simorghëve kanibalë:
Bregu i Avatarit.
Nuk kam besim në metafora.
Me çmenduri, kam ndarë murin tim të vetëm nga këto shkronja.
Duke vdekur në ritmin e rrezeve të hekurit,
Në ritmin tim,
Që kam shpërthyer rreth këtyre byzylykëve të plagëve.
Duke vdekur në ritmin e shpirtit,
Në kohën e “Aftabkaran”-it.
Ti që shkëlqen në muret e rrugëve,
Mos e nxirr plagën tënde nga tempulli im!
Nuk kishte ajër; nuk ka histori.
Është vetëm gjoksi im që është çarë nga kinemaja në kinema.
Ata prenë aortën time në këtë verë!
Si një grua që ka frikë të kalojë pranë dhe prej qelqit
Kam frikë nga shpërbërja ime
Dhe frika ime nga objektet
Është frika nga rrëzimi i një goje
Që ti e ndërtove për trupin tim që venitet.
A jemi mësuar me të, apo
A jemi mësuar me të?
Që bie copë pas cope
Në një pasqyrë që është rrëzuar.
Ujërat e tokës
E çliroj rrojen
Në një gotë të mbushur plot ujë
Dhe frika për të të dëshiruar në një tokë pa peshq.
Një poezi që bindet nga lotët tanë
Dhe burri, në errësirë,
pëshpëriti: “Mos shko!
Një stol në qiell
Ta largon vetminë me një litar
boshësie.
Qielli
Është një shumëkëndësh i trishtuar
I prerë
Nga cepat e dhomës tënde.
Përgatitje: Jon Ajdini
Pegah Ahmadi ka lindur në Teheran në vitin 1974. Në moshën shtatëmbëdhjetëvjeçare, botoipoezinë e saj të parë në revistën letrare Takāpu, të Mansur Kushan-it. Që nga ajo kohë vazhdoi të publikonte poezi rregullisht në revista letrare në Iran. Ajo ka studiuar letërsinë perse nëUniversitetin e Teheranit. Ahmadi ka botuar katër përmbledhje poetike, mbi gjashtëdhjetë analiza kritike dhe teorike, si dhe shumë përkthime. Ka ligjëruar në kursin “Poezia dhe filmi” në Shkollën e Filmit në Teheran dhe ka redaktuar revistën Paperik. Pas kritikave të saj publike ndaj Islamit dhe kufizimeve të lirisë së shprehjes në Iran, Ahmadi u pushua nga puna dhe iu ndalua publikimi I veprave të saj. Në vitin 2009, ajo u largua nga Irani pasi iu kërcënua burgosja për pjesëmarrjen e saj në protestat e Lëvizjes së Gjelbër. Që nga ajo kohë, ajo ka jetuar në Frankfurt, Këln dhe Ishullin Rhode.
Краток преглед на случувањата во Иран од втората половина на XX-век наваму / Një përmbledhje e shkurtër e zhvillimeve në Iran nga gjysma e dytë e shekullit të 20-të e këndej
Иранска или Исламска револуција е името на народното движење кое го трансформираше Иран од монархија во Исламска Република. Меѓу првите причини за оваа трансформација се вбројуваат структурните проблеми што ги доживеа иранското општество во 1960-те години. Настанот, кој Шахот го опиша како „Бела револуција“, предизвика големи проблеми во Иран. Формирањето на концептот на средната класа во градот помеѓу 1962 и 1975 година, почетокот на миграцијата од руралните области во големите градови и економските настани што следеа ги претставуваа основните фактори за револуцијата.
Период пред Иранската револуција
Во тој период на власт беше партијата Растахиз, што на персиски значи Судниот ден, а која беше основана под водство на емирот Абас Ховејда, кој беше и премиер. За време на неговиот премиерски мандат, започна сериозна борба против инфлацијата. Покрај тоа, иранската ризница, која беше заситена со странска валута, почна да им позајмува на странски земји, вклучително и на Англија (кредитите дадени на странски земји подоцна ќе бидат сметани како предавство во судењето на емирот Абас Ховејда и ќе бидат вброени меѓу злосторствата што ги извршил, за да биде осуден на смрт на едно рочиште). Кога трговците кои доминираа на иранскиот пазар претрпеа загуби во борбата против инфлацијата, тие почнаа да ги поддржуваат мулите кои го засилуваа спротиставувањето пропорционално на тоа колку повеќе луѓе им се приклучуваа. Исто така луѓето кои беа необразовани и под влијание на традиционалните религиозни верувања почнаа да застануваат зад мулите, додека пак работничката класа почна да се групира околу просоветската партија Тудех, која исто така беше против Шахот.
Во 1961 година, комунистите и исламистите започнаа да формираат сојузи и да работат против Шахот.
Со Белата револуција не биле задоволни конзервативните слоеви, додека пак Ајатолахот Хомеини, како најгласен претставник почнал да проповеда против Шахот во 1963 година. Отворено се спротивставил на политиките на Шахот, особено на доделувањето на право на глас на жените. Поради својата активност Хомеини бил затворен и против него била изречена смртна казна, но казната не била спроведена, тој ја избегнал на начин што преку ноќ бил доведен на позицијата „најголем ајатолах“, врз кого не можело да се изврши смртна казна. Кога Шахот не можел да го погуби го протерал во Ирак. Од Ирак Хомеини бил протеран во Турција, а потоа во Франција. Франција, плашејќи се од монополот на САД, го зела под своја заштита.
Во тоа време, во Иран се случувале разни случувања. Шахот се обидувал да го направи Иран модерна земја зависна од него, така што формирал сојуз со САД во 1970-те и станал суперсила на Блискиот Исток. Комунистичкото крило го обвинило Шахот дека ги троши приходите од нафтата за оружје, а крилото на мулите го обвинило Шахот дека ги троши парите за туризам за да работи против религиозните вредности, но двете групи се поддржувале една со друга.
Темпото на протестите почна постепено да се зголемува од 1971 година. Студентите се повеќе се запознаваа со популарната мисла од тоа време, марксизам-социјализам, и повеќето од нив се приклучија на партијата Тудех, која ја сметаа за прогресивна и учествуваа во протестите против Шахот на комунистичкиот фронт.
Период за време на иранската револуција
Кон 1979 година, повеќето универзитети, особено во Техеран, не можеа да ги продолжат своите програми за обука. Во партијата Тудех учествуваа и армиски офицери, особено оние од воздухопловните сили, кои се приклучија на револуцијата на левото крило. Повеќето од офицерите имаа добиено напредна обука во странство и ја усвоиле религиозната марксистичка мисла наречена Хумафер. Оваа група ќе ги отвори вратите на складиштата за оружје за јавноста и ќе се погрижи револуционерите да бидат вооружени, но по победата на револуцијата, многу од нив ќе бидат или затворени или погубени. Воздухопловните сили почнаа да организираат големи напади кон 1979 година и ситуацијата многу лесно можеше да излезе од контролата на Шахот, поради тоа тој се обиде да ги задоволи демонстрантите со разни акции, но не успеа.
Еден од главните фактори што влијаеше врз поттикнувањето на народот била реакцијата на мулите на противењето на Шахот кон религијата. Шахот и владејачката Партија Растахизи му придале сериозно значење на образованието во селата, а особено на девојчињата, што ја предизвикало реакцијата на религиозните делови. Партијата Растахизи, која основала институти слични на Селските институти во Турција, се обидела да ги образува селата и да го намали влијанието на мулите преку образование, но ова ја предизвикало реакцијата на родителите кои биле под влијание на мулите. На крајот, протестите излегоа од контрола во 1979 година. Шахот избега во Каиро на 16 јануари, а Хомеини кој остана во Париз се до периодот пред револуцијата, се врати во Иран на 1 февруари 1979 година.
За време на револуцијата, либералните, комунистичките и исламистичките групи прво се обединија за да го соборат Шахот, а откако Шахот беше соборен, Ајатолахот Хомеини, кој дојде на власт, ги потисна либералните, комунистичките и умерените муслимански опозициски лидери и групи. За време на револуцијата меѓу различните групи кои се обединија со цел да го соборат Шахот, исламистите станаа посилни во текот на овој процес, и успеаја да ги обединат останатите групи и народот под слоганот „Исламска револуција и демократија“, ги елиминираа другите групи во кои постигнаа победа и на крајот ја трансформираа монархијата во Иран во Исламска Република.
Период после иранската револуција
По победата на револуцијата на 11 февруари 1979 година, Хомеини, го назначил Халхали за имплементатор на шеријатот и претседател на новоформираните револуционерни судови. Во раниете денови на револуцијата, тој осуди „стотици поранешни монархиски службеници“ на смрт под обвинение за ширење ерес на земјата. Повеќето од обвинетите немаа право на адвокат. Стилот што го корисел Халхали на суд е опишан од правниците како спротивен на судските правила. Како што признал Халхали во своите мемоари напишани 20 години подоцна, тој осудил најмалку 2000 луѓе на смрт само во 1979 година. Некои автори пишуваат дека бројот на смртни казни што ги изрекол бил над 8000, а според сведоците, само едно лице било осудено на доживотен затвор, а сите други биле осудени на смрт. 23 години подоцна, во 2002 година, во интервју за списанието Парвин, тој рекол: „Во 1980 година, со Имам Хомеини разговаравме како да ги запреме комунистите, а потоа си заминав дома. На пат кон дома, видов две момчиња на возраст од 15-16 години како тајно си подаваат нешто едно на друго и наредив да бидат фатени. Се сеќавам дека презимето на момчето што беше фатено беше „Шеријат“. Веднаш го испрашав на лице место и тој призна дека си подавале комунистички весници. Го извадив пиштолот, го застрелав во главата и им реков на оние околу мене: „Вака ќе се борите против овие комунисти““. Во интервју за Би-Би-Си, тој исто така изјави дека не се кае за она што го сторил и дека ако истите луѓе се вратат на овој свет, тој повторно ќе ги погуби. Во своите мемоари ја изразува својата тага што некои од оние што ги осудил на смрт не биле погубени. Како одговор на безбројните смртни казни што ги изрекол и спокојниот начин на кој реагирал за сите нив, иранскиот народ му ги дал прекарите „Касап на револуцијата“ и „Џелат на револуцијата“.
Револуцијата постигна победа како лево-исламистичка коалиција, но мулите, кои со години копнееја по еднопартиска власт, почнаа да играат разни игри за да го отстранат лево-либералниот сегмент од администрацијата.
Првата игра беше да се елиминира Базарган, премиерот на привремената влада и активен учесник во победата на револуцијата. Мулите кои беа успешни во оваа игра продолжија по својот пат, иако претрпеа мал пораз. На првите претседателски избори, либералот Абул-Хасан Бани Садр ги доби изборите со огромно мнозинство, но мулите не беа задоволни од оваа ситуација. И покрај Ајатолахот Хомеини и неговите поддржувачи, парламентот донесе многу либерални закони. Бани Садр и неговата администрација се бореа против егзекуциите и тортурите извршени во затворите од првиот ден по победата на револуцијата.
Во летото 1980 година, Ирак под власта на Садам Хусеин почнал да го напаѓа Иран. Претседателот Абул-Хасан Бани Садр се обидел да ја реши ситуацијата преку политички методи без да ја вовлече земјата во војна и немири, но не успеал. Ајатолахот ја искористил оваа ситуација како изговор да го тргнат настрана Абул-Хасан Бани Садри, додека пак Хомеини ја изговорил својата позната реченица што имала широко влијание во светот: „Дури и ако 20 милиони луѓе му кажат да, јас му велам не“. (Иран во тоа време имал население од 34 милиони). Бидејќи Абул-Хасан Бани Садр видел дека дефинитивно ќе биде изречена смртна казна од монтираните судења, тој избегал од земјата за да се спаси и отишол во Франција. Во своите изјави од Франција, тој сведочеше против Исламската Република во разни судови и помогна да се расветлат многу случаи на егзекуции и тортура. Со бегството на Бани Садр, влијанието на либералите беше сведено на нула, а ајатолахот целосно ја монополизираа администрацијата во земјата.
Од самиот почеток ајатолахот воспостави симулирани судења во земјата и ги осудуваа на смрт сите оние што можеа да им попречат во нивното владеење. Под разни изговори ги погубуваа во пустините без никакво одобрение. По завршувањето на војната Иран-Ирак, во 1988 година, ајатолахот Хомеини издаде ненадејна наредба за егзекуција без судење на затвореници осудени за политички злосторства, од кои повеќето беа комунисти. Жртвите на овој инцидент се опишани на различни места во различни броеви. Сепак, познато е дека бројот на затвореници егзекутирани во затворите на Исламската Република со овој метод помеѓу јули и декември 1988 година е повеќе од 1600.
После Исламската револуција, условите за живот во Иран стануваат сè потешки, а сè понасилната диктатура на владата го зголемува притисокот врз народот. Резултатот од овој притисок се претвори во народно востание во 2009 година, но и ова востание се потисна на крвав начин.
Иако пред револуцијата имаше монархистичка влада, сепак таа обезбедуваше основна егзистенција на народот, а беше заменета со влада која се обиде да го зголеми необразованото население. Пред револуцијата, Иран имал население од 34 милиони жители, додека здравствените услуги ги обезбедувала државата и никаква партиципација не била вклучена, денес, целосна здравствена услуга не може да се обезбеди за даночните обврзници кои плаќаат за осигурување. Покрај тоа, пред револуцијата, имало многу работни места за млади луѓе, а особено за дипломирани студенти, но денес, стапката на невработеност надминува 25%. Покрај тоа, протестите што се случија по затворањето на фабриките или поради неисплатени плати беа потиснати со крвопролевање, а многу фабрики не исплаќаа плати со месеци. Од август 1979 година, стотици весници беа затворени и не беа дозволени приватни телевизиски/радио емисии. На пример, во 1998 година, студентите на Универзитетот во Техеран кои за прв пат го кренаа својот глас беа нападнати во студентски дом, што резултираше со смрт на 3 млади луѓе.
Иранската револуција ни го покажува токму тоа дека неминовен е неуспех, ако основата на организирањето не се постави стабилно и исклучиво на класна основа. Имено групирањата врз основа на примерот: „непријателот на мојот непријател е мој пријател“ (во случајот комунистите, шахот и исламистите) се покажа погубно за комунистите и останатите прогресивни елементи, кои таа грешка ја платија со своите животи, и која се уште денес ја плаќа цел ирански народ. Имено флексибилноста на дејствувањето мора да се ограничи на материјалните услови кои важат во моментот, а дејствувањето да се базира исклучиво на анализата на материјалните околности и расположението на народните маси. Сепак, лесно е да се соли памет од оваа временска, територијална и културолошка дистанца, но тешко е да не се повторот истите или слични грешки.
Пишува, Џејлан Велиу
Revolucioni Iranian ose Islamik është emri i lëvizjes popullore që e transformoi Iranin nga një monarki në një Republikë Islamike. Ndër arsyet kryesore për këtë transformim janë problemet strukturore që përjetoi shoqëria iraniane në vitet 1960. Ngjarja, të cilën Shahu e përshkroi si “Revolucioni i Bardhë”, shkaktoi probleme të mëdha në Iran. Formimi i konceptit të një klase të mesme në qytet midis viteve 1962 dhe 1975, fillimi i migrimit nga zonat rurale në qytetet e mëdha dhe zhvillimet ekonomike që pasuan, ishin faktorët kryesorë për revolucionin.
Periudha para Revolucionit iranian
Gjatë asaj periudhe në pushtet ishte partia Rastakhiz, që në persisht do të thotë Dita e Gjykimit, e cila ishte themeluar nën udhëheqjen e Emirit Abbas Hoveyda, i cili gjithashtu ishte edhe Kryeministër. Gjatë mandatit të tij si Kryeministër, filloi një luftë serioze kundër inflacionit. Përveç kësaj, thesari iranian, i cili ishte i ngopur me valutë të huaj, filloi t’u jepte hua vendeve të huaja, përfshirë Anglinë (kreditë e dhëna vendeve të huaja do të konsideroheshin më vonë tradhti në gjykimin e Emirit Abbas Hoveyda dhe do të llogariten midis krimeve që ai kreu, dhe ai do të dënohej me vdekje në një seancë të vetme). Kur tregtarët që dominonin tregun iranian pësuan humbje në luftën kundër inflacionit, ata filluan të mbështesnin mullahët, të cilët e intensifikuan kundërshtimin e tyre në përpjesëtim me rritjen e numrit të njerëzve që u bashkoheshin atyre. Gjithashtu, njerëzit që ishin të paarsimuar dhe të ndikuar nga besimet tradicionale fetare filluan të merrnin anën e mullahëve, ndërsa klasa punëtore filloi të grupohej rreth partisë pro-sovjetike Tudeh, e cila ishte gjithashtu kundër Shahut.
Në vitin 1961, komunistët dhe islamistët filluan të formonin aleanca dhe të punonin kundër Shahut.
Revolucioni i Bardhë nuk i kënaqi shtresat konservatore, ndërsa Ajatollah Homeini, si përfaqësuesi më i zëshëm, filloi të predikonte kundër Shahut në vitin 1963. Ai kundërshtoi hapur politikat e Shahut, veçanërisht dhënien e të drejtës së votës grave. Për shkak të aktivitetit të tij, Homeini u burgos dhe ndaj tij u shqiptua një dënim me vdekje, por dënimi nuk u ekzekutua, ai e shmangu atë në një mënyrë që brenda natës u soll në pozicionin e “ajatollahut më të madh”, mbi të cilin dënimi me vdekje nuk mund të ekzekutohej. Kur Shahu nuk mundi ta ekzekutonte, e internoi në Irak. Nga Iraku, Homeini u internua në Turqi dhe më pas në Francë. Franca, duke pasur frikë nga monopoli i Shteteve të Bashkuara, e mori nën mbrojtjen e saj.
Në atë kohë, në Iran po ndodhnin ngjarje të ndryshme. Shahu po përpiqej ta bënte Iranin një vend modern të varur prej tij, kështu që ai formoi një aleancë me Shtetet e Bashkuara në vitet 1970 dhe u bë një superfuqi në Lindjen e Mesme. Krahu komunist e akuzoi Shahun se po shpenzonte të ardhurat nga nafta për armë, dhe krahu i mullahëve e akuzoi Shahun se po shpenzonte paratë në turizëm për të punuar kundër vlerave fetare, por të dy grupet mbështetën njëri-tjetrin.
Ritmi i protestave filloi të rritej gradualisht që nga viti 1971. Studentët u njohën gjithnjë e më shumë me mendimin popullor të kohës, Marksizëm-Socializmin, dhe shumica e tyre iu bashkuan partisë Tudeh, të cilën e konsideronin progresive, dhe morën pjesë në protestat kundër Shahut në frontin komunist.
Periudha gjatë Revolucionit iranian
Deri në vitin 1979, shumica e universiteteve, veçanërisht në Teheran, nuk ishin në gjendje të vazhdonin programet e tyre të trajnimit. Në partinë Tudeh pjesë merrnin gjithashtu edhe oficerë të ushtrisë, veçanërisht ata nga forcat ajrore, të cilët ishin bashkuar me revolucionin e krahut të majtë. Shumica e oficerëve kishin marrë trajnime të avancuara jashtë vendit dhe kishin përqafuar një mendim fetar marksist të quajtur Humafer. Ky grup do të hapte dyert e depove të armëve për publikun dhe do të sigurohej që revolucionarët të ishin të armatosur, por pas fitores së revolucionit, shumë prej tyre do të burgoseshin ose do të ekzekutoheshin. Forcat ajrore filluan të organizonin sulme të mëdha deri në vitin 1979 dhe situata mund të kishte dalë lehtësisht nga kontrolli i Shahut, kështu që ai u përpoq t’i qetësonte protestuesit me veprime të ndryshme, por dështoi.
Një nga faktorët kryesorë që ndikoi në nxitjen popullore ishte reagimi i mullahëve ndaj kundërshtimit të Shahut ndaj fesë. Shahu dhe Partia në pushtet Rastakhizi, theks të madh i vunë arsimit në fshatra, veçanërisht për vajzat, gjë që provokoi një reagim të ashpër nga elementët fetarë. Partia Rastakhiz, e cila kishte krijuar institute të ngjashme me Institutet e fshatit në Turqi, u përpoq të edukonte fshatrat dhe të zvogëlonte ndikimin e mullahëve përmes arsimit, por kjo provokoi një reagim të ashpër nga prindërit që ishin të ndikuar nga mullahët. Përfundimisht, protestat dolën jashtë kontrollit në vitin 1979. Shahu iku në Kajro më 16 janar dhe Homeini, i cili kishte mbetur në Paris deri në periudhën para revolucionit, u kthye në Iran më 1 shkurt 1979.
Gjatë revolucionit, grupet liberale, komuniste dhe islamiste u bashkuan fillimisht për të rrëzuar Shahun, dhe pasi Shahu u rrëzua, Ajatollah Homeini, i cili erdhi në pushtet, shtypi udhëheqësit dhe grupet e opozitës liberale, komuniste dhe të moderuara myslimane. Gjatë revolucionit midis grupeve të ndryshme që u bashkuan për të rrëzuar Shahun, islamistët u bënë më të fortë gjatë këtij procesi dhe arritën të bashkonin grupet e tjera dhe popullin nën sloganin e “Revolucioni islamik dhe demokraci”, eliminuan grupet e tjera në të cilat arritën fitoren dhe në fund e transformuan monarkinë në Iran në një Republikë Islamike.
Periudha pas Revolucionit iranian
Pas fitores së revolucionit më 11 shkurt 1979, Homeini emëroi Halhalin si zbatues të sheriatit dhe president të gjykatave revolucionare të sapoformuara. Në ditët e para të revolucionit, ai dënoi “qindra ish-zyrtarë monarkikë” me vdekje me akuzën e përhapjes së herezisë në vend. Shumicës e të pandehurve nuk u lejua të kishin avokat. Stili që Halhali përdori në gjykatë është përshkruar nga avokatët si në kundërshtim me rregullat gjyqësore. Siç pranoi Halhali në kujtimet e tij të shkruara 20 vjet më vonë, ai dënoi të paktën 2,000 njerëz me vdekje vetëm në vitin 1979. Disa autorë shkruajnë se numri i dënimeve me vdekje që ai dha ishte mbi 8,000, dhe sipas dëshmitarëve, vetëm një person u dënua me burgim të përjetshëm, dhe të gjithë të tjerët u dënuan me vdekje. 23 vjet më vonë, në vitin 2002, në një intervistë me revistën Parvin, ai tha: “Në vitin 1980, unë dhe Imam Homeini diskutuam se si t’i ndalonim komunistët, dhe pastaj shkova në shtëpi. Gjatë rrugës për në shtëpi, pashë dy djem të moshës 15-16 vjeç duke i dhënë diçka fshehurazi njëri-tjetrit dhe urdhërova që të kapeshin. Mbaj mend që mbiemri i djalit që u kap ishte “Sheriat”. E pyeta menjëherë në vend dhe ai pranoi se po i jepnin njëri-tjetrit gazeta komuniste. Menjëherë nxora armën time, e qëllova në kokë dhe u thashë atyre përreth meje: “Ja si të i luftoni këta komunistë““. Në një intervistë me BBC-në, ai deklaroi gjithashtu se nuk pendohej për atë që kishte bërë dhe se nëse të njëjtët njerëz do të ktheheshin në këtë botë, ai do t’i ekzekutonte përsëri. Në kujtimet e tij, ai shpreh trishtimin e tij që disa nga ata që i dënoi me vdekje nuk u ekzekutuan. Në përgjigje të dënimeve të panumërta me vdekje që dha, dhe mënyrës së qetë me të cilën iu përgjigj të gjithëve, populli iranian i dha nofkat “Kasap i revolucionit” dhe “Ekzekutuesi i revolucionit”.
Revolucioni arriti fitoren si një koalicion i majtë-islamist, por mullahët, të cilët kishin dëshiruar për vite me radhë sundimin njëpartiak, filluan të luanin lojëra të ndryshme për të larguar segmentin e majtë-liberal të administratës.
Loja e parë ishte eliminimi i Bazargan, kryeministrit të qeverisë së përkohshme dhe një pjesëmarrës aktiv në fitoren e revolucionit. Mullahët që patën sukses në këtë lojë vazhduan rrugën e tyre, megjithëse pësuan një humbje të vogël. Në zgjedhjet e para presidenciale, liberali Abul-Hasan Bani Sadr fitoi zgjedhjet me një shumicë dërrmuese, por mullahët nuk ishin të kënaqur me këtë situatë. Pavarësisht Ajatollah Homeinit dhe mbështetësve të tij, parlamenti miratoi shumë ligje liberale. Bani Sadr dhe administrata e tij luftuan kundër ekzekutimeve arbitrare dhe torturave të kryera në burgje që nga dita e parë pas fitores së revolucionit.
Në verën e vitit 1980, Iraku nën Sadam Huseinin filloi të sulmonte Iranin. Presidenti Abul-Hasan Bani Sadr u përpoq ta zgjidhte situatën me metoda politike pa e futur vendin në një luftë civile, por dështoi. Ajatollahët e shfrytëzuan këtë situatë si të mjaftueshme për ta lënë mënjanë Abul-Hasan Bani Sadr, dhe Homeini shqiptoi fjalinë e tij të famshme që pati një reflektim të gjerë në botë: “Edhe nëse 20 milionë njerëz i thonë po, unë i them jo.” (Irani kishte një popullsi prej 34 milionë banorësh në atë kohë). Meqenëse Abul-Hasan Bani Sadr pa se dënimi me vdekje do të vendosej patjetër në gjyqet e manipuluara, ai iku nga vendi për të shpëtuar dhe shkoi në Francë. Në deklaratat e tij nga Franca, ai dëshmoi kundër Republikës Islamike në gjykata të ndryshme dhe ndihmoi në hedhjen dritë mbi shumë raste ekzekutimesh dhe torturash. Me ikjen e Bani Sadr, ndikimi i liberalëve u reduktua në zero, dhe ajatollahët monopolizuan plotësisht administratën e vendit.
Që në fillim, ajatollahët krijuan gjyqe të simuluara në vend dhe dënuan me vdekje ata që mund t’i pengonin në sundim e tyre. Me pretekste të ndryshme i ekzekutonin në shkretëtira pa asnjë miratim. Pas përfundimit të Luftës Iran-Irak, në vitin 1988, Ajatollah Homeini lëshoi një urdhër të papritur për ekzekutimin pa gjyq të të burgosurve të dënuar për krime politike, shumica e të cilëve ishin komunistë. Viktimat e këtij incidenti përshkruhen në vende të ndryshme në numra të ndryshëm. Megjithatë, dihet se numri i të burgosurve të ekzekutuar në burgjet e Republikës Islamike me këtë metodë midis korrikut dhe dhjetorit 1988 është më shumë se 1600.
Pas Revolucionit Islamik, kushtet e jetesës në Iran janë bërë gjithnjë e më të vështira dhe diktatura gjithnjë e më e dhunshme e qeverisë ka rritur presionin mbi popullin. Rezultati i këtij presioni u shndërrua në një kryengritje popullore në vitin 2009, por kjo kryengritje ishte gjithashtu e shtypur në një mënyrë të përgjakshme.
Edhe pse para revolucionit kishte një qeveri monarkike, ajo ende siguronte jetesën bazë të popullit dhe u zëvendësua nga një qeveri që u përpoq të rriste popullsinë e paarsimua. Para revolucionit, Irani kishte një popullsi prej 34 milionë banorësh, ndërsa shërbimet shëndetësore ofroheshin nga shteti dhe asnjë prim, sot, shërbimi i plotë shëndetësor nuk mund të ofrohet për taksapaguesit që paguajnë primet e sigurimit. Përveç kësaj, para revolucionit, kishte shumë vende pune për të rinjtë, veçanërisht për të diplomuarit, por sot, shkalla e papunësisë tejkalon 25%. Përveç kësaj, protestat që ndodhën pas mbylljes së fabrikave ose mospagesës së pagave u shtypën me gjakderdhje dhe shumë fabrika nuk paguan paga për muaj të tërë. Që nga gushti i vitit 1979, qindra gazeta janë mbyllur dhe transmetimet private televizive/radio nuk janë lejuar. Për shembull, në vitin 1998, studentët në Universitetin e Teheranit që kishin ngritur zërin për herë të parë u sulmuan në konviktin e tyre, duke rezultuar me vdekjen e 3 të rinjve.
Revolucioni iranian na tregon saktësisht se dështimi është i pashmangshëm nëse baza e organizimit nuk është e vendosur qëndrueshëm dhe ekskluzivisht mbi një bazë klasore. Domethënë, grupimet e bazuara në shembullin: “armiku i armikut tim është miku im” (në rastin e komunistëve, Shahut dhe islamistëve) rezultuan katastrofike për komunistët dhe elementët e tjerë progresivë, të cilët e paguan këtë gabim me jetën e tyre, dhe për të cilin i gjithë populli iranian po paguan ende sot. Domethënë, fleksibiliteti i veprimit duhet të kufizohet në kushtet materiale që zbatohen në këtë moment, dhe veprimi duhet të bazohet ekskluzivisht në analizën e rrethanave materiale dhe disponimit të masave. Megjithatë, është e lehtë të shitet mënd nga kjo distancë kohore, territoriale dhe kulturore, por është e vështirë të mos përsëriten të njëjtat gabime ose të ngjashme.
Shkruan, Xhejlan Veliu
