„Ние сакаме земјата да се одземе од богаташите и беговите и да им се даде бесплатно на оние што ja обработуваат“
СОЦИЈАЛИСТИЧКА ЗОРА
бр. 125, Скопје, 25 ноември 1920.
Историското сеќавање и континуитетот претставуваат темел на секој колектив и политичка организација. Без свест за минатото, за искуствата, успесите и грешките на претходните генерации, едно движење ризикува да го загуби својот идентитет и насока. Токму затоа, одржувањето на историското паметење не е само прашање на традиција, туку и суштинска потреба за разбирање на сегашноста и градење на иднината. Колективното сеќавање ги обликува вредностите, институциите и визијата на секоја политичка организација, создавајќи чувство на припадност и континуитет низ времето.
„КОЛЕКТИВНОТО СЕЌАВАЊЕ ГИ ОБЛИКУВА ВРЕДНОСТИТЕ И ИНСТИТУЦИИТЕ“
Од моето досегашно искуство во разни иницијативи и левичарски организации во Македонија, добивам впечаток дека многу малку време се посветува на историското паметење. Наместо да се гради свест за идеолошките корени, борбите и поуките од минатото, фокусот најчесто останува на тековните политички и социјални предизвици, без подлабока анализа на континуитетот на прогресивните движења. Оваа состојба не само што ја ослабува кохезијата и долгорочната визија на овие организации, туку и го отежнува формирањето на јасни стратегии за иднината, засновани врз искуствата на претходните генерации.
Така, на пример, личности како Димитар Влахов и Павел Шатев се препуштени на десницата, а нивните дејности во јавноста се прикажуваат во национал-романтичарско светло, иако нивниот животен пат бил посветен на револуционерната левица. И наместо да се истакне нивната идеолошка ориентација и улогата што ја одиграле во работничкото и социјалистичкото движење, нивните дела се сведуваат на национална борба, често лишена од социјалната димензија.
„ИСТОРИСКИТЕ ПРАЗНИНИ СЕ ПОПОЛНУВААТ СО РЕВИЗИОНИСТИЧКИ НАРАТИВИ“
Овој процес не само што создава искривена слика за историјата, туку и ја брише традицијата на прогресивната мисла во Македонија, оставајќи празнина која подоцна се исполнува со ревизионистички наративи.
Понатаму, многу социјлистички организации, настани и личности од почетокот на XX век се сосема заборавени, а дури и на Народноослободителната борба (НОБ) се посветува многу малку внимание во дискурсот на современите левичарски организации во Македонија.
Наместо да се гради критичко разбирање на историјата како инспирација за современите борби, често се случува овие теми да останат на маргините на политичките дебати. Недостатокот на систематско проучување и промовирање на ова наследство води кон историска амнезија, во која социјалистичките традиции се запоставуваат, а идеолошката поврзаност со политичките движења од минатото се губи.
Би сакал да направам една историска реминисценција и да пишувам за кратката епизода на комунистите во Куманово во периодот од обединувањето на Комунистичката партија на Југославија (КПЈ) до нејзината забрана во 1921 година. Иако краткотрајна, оваа епизода ја одразува пошироката динамика на социјалните и политичките превирања што го следеле создавањето на новата држава.
Најголемата критика на југословенскиот систем по 1918 година доаѓала токму од комунистите, кои во новоформираното Кралство на Србите, Хрватите и Словенците (СХС) гледале продолжение на класната експлоатација и националното угнетување. Тие остро се спротивставувале на монархистичкиот поредок и централизираниот државен апарат, кој фаворизирал одредени етнички и економски структури на сметка на помалите народи и работничката класа.
Во годините по Првата светска војна, комунистичкото движење најголем број свои приврзаници добивало во економски пасивните краишта на новото Кралство СХС, како што се Македонија, Црна Гора, Косово и други региони со слабо развиена индустрија и висока сиромаштија. Социјалната неправда, лошите економски услови и политичката репресија создавале плодна почва за социјалистички идеи, кои брзо се ширеле меѓу работниците, селаните и интелигенцијата.
Куманово, како важен комуникациски и економски центар во Вардарска Македонија, бил еден од градовите каде комунистите настојувале да организираат локални структури и да изградат отпор против новите власти.
Во Куманово не постоел индустриски пролетеријат во модерна смисла, но сепак постоеле голем број на занаетчиски работилници, ситни трговци и други слични занимања. Токму овие луѓе биле носители на првите социјалистички идеи во градот. Економските и социјалните услови на овие групи биле доволно тешки за веднаш да го прифатат комунистичкиот идеал за праведно општество и работничка солидарност.
Неколку месеци по формирањето на Социјалистичката работничка партија на Југославија (комунисти) во 1919 година, во септември истата година била формирана и месната организација на СРПЈ (к) во Куманово. Овој чекор претставувал значајно проширување на комунистичкото движење во регионот, кое во тој период го здобивало своето место во политичката сцена на новоформираното Кралство СХС.
„ВО 1920 ГОДИНА КУМАНОВСКИОТ ОГРАНОК НА КОМУНИСТИЧКАТА ПАРТИЈА БРОЕЛ 450 ЧЛЕНА“
Наредната 1920 година, во Куманово е формиран и огранокот на Сојузот на комунистичката младина на Југославија, што било важен момент за развојот на партиската организација. Комунистичката партија растела многу брзо, така што веќе во 1920 година партијата броела 450 членови во Куманово.
Кумановската организација, како центар на комунистичкото движење во североисточниот дел на Македонија, раководела со партиските организации и во околните места како Крива Паланка, Кратово и Прешево. Оваа организациска структура ја олеснувала синхронизацијата на политичките активности во регионот и го зајакнувала комунистичкото присуство во овие места. Карактеристични активности на Кумановската организација во 1920 година биле организирањето на Првомајската прослава, која била втора по ред организирана во градот, уште од 1909 година.
„УБЕДЛИВА ПОБЕДА НА КУМАНОВСКИТЕ КОМУНИСТИ НА ОПШТИНСКИТЕ ИЗБОРИ 1920 ГОДИНА“
Општинските избори одржани на 22 август 1920 година биле првиот голем политички предизвик за комунистите во Куманово. Овие избори претставувале тест за нивното влијание во локалната средина и можност да ги трансформираат своите идеи во конкретна политичка моќ. На изборите, кандидатската листа на Комунистичката партија на Југославија (КПЈ) добила 720 гласови, додека демократската партија освоила 500 гласови, а радикалите само 280. Со оваа убедлива победа, комунистите обезбедиле доминација во градската општинска управа, освојувајќи го местото претседател на општината, три кметски позиции и 24 од вкупно 36 советнички места.
Оваа победа го засилила влијанието на комунистите во Куманово, па градот брзо го добил прекарот „Црвено Куманово“. Овој резултат бил дочекан со загриженост од страна на монархистичкиот режим, кој во комунистичкиот подем гледал закана за воспоставениот поредок. Исплашен од револуционерниот „црвен бран“, режимот ги поништил изборите, обидувајќи се да ја спречи комунистичката власт да заживее во градот. Сепак, на повторните избори одржани на 24 октомври 1920 година, комунистите повторно излегле како победници. Овој пат, нивната листа освоила 749 гласови, додека радикалите и демократите заедно собрале 549 гласови.
„УБЕДЛИВА ПОБЕДА НА КУМАНОВСКИТЕ КОМУНИСТИ НА ИЗБОРИТЕ ЗА УСТАВОТВОРНО СОБРАНИЕ“
На изборите за Уставотворното собрание одржани на 28 ноември 1920 година, КПЈ забележала значителен успех на парламентарните избори во Кралството СХС. Во Македонија, партијата освоила 15 пратенички мандати, што било дел од вкупно 58 комунистички пратеници во Собранието. Овој резултат ја потврдил поддршката што комунистите ја уживале меѓу работничката класа и помалите социјални слоеви. Од кандидатската листа на партијата во Кумановскиот округ биле избрани тројца пратеници, што дополнително ја зацврстило позицијата на Куманово како еден од најсилните комунистички центри во Македонија.
Монархистичкиот режим, исплашен од подемот на комунистичкото движење, брзо реагирал со репресивни мерки. Преку Обзнаната, Видовденскиот устав и Законот за заштита на државата, режимот ја забранил дејноста на КПЈ, ставајќи ја партијата надвор од законот. Овие законски измени биле насочени кон уништување на политичката моќ на комунистите и сузбивање на работничките и социјалистичките движења што ја поткопувале монархистичката власт.
Како дел од оваа широка репресија, партиската организација во Куманово, како и сите останати комунистички организации низ државата, била ставена вон законот. Секој вид нивна активност бил строго забранет, а активистите биле изложени на апсења и прогони. Со тоа бил ставен крај на славната епопеја на „Црвено Куманово“.
Кумановскиот пример покажува како идеите за еднаквост и солидарност можеле да најдат широка поддршка, дури и во општествени услови на репресија и сиромаштија. Затоа, паметењето на „Црвено Куманово“ не е само историска должност, туку и потсетник дека борбата за правда и еднаквост никогаш не е завршена.
Стефан Илиевски
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Стефан Илиевски е роден во 1991 година во градот Куманово, Република Македонија. Илиевски завршил средно училиште во неговиот роден град, а во 2010 година, тој се запишал на универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во 2014 година Илиевски, со одбрана на тезата „Големата источна криза“ успешно ги завршил студиите за историја на Филозофскиот факултет, Институт за историја. Во 2015 година, се запишал на постдипломски студии на Институтот за национална историја во Скопје во групата „Балканот за време на создавањето на националните држави“. Во 2018 година, под менторство на проф. д-р Македонка Митрова, магистрирал на магистерскиот труд: „Куманово Каза во последните децении на XIX век: помеѓу урбаното и руралното“. Досега неговите придонеси биле објавени во научните списанија „Гласник на Институтот за национална историја“ и „Историја“ како и во неколку дневни весници и интернет портали. Неговото централно поле на истражување е историјата на долгиот Деветнаесетти век, поблиску специјализирана за истражување на формирањето на балканските нтации и национализми, интелектуалната и социо-економска историја на Европа во деветнаесеттиот век, геополитичките и дипломатските односи во модерната ера и др. Од 2022 година е студент на докторски студии при Институтот за национална историја – Скопје.
“Ne duam që toka t’u merret të pasurve dhe bejlerëve dhe t’u jepet falas atyre që e kultivojnë”
AGIMI SOCIALIST
Nr. 125, Shkup, 25 nëntor 1920.
Kujtesa historike dhe vazhdimësia janë themeli i çdo kolektivi dhe organizimi politik. Pa vetëdijen për të kaluarën, për përvojat, sukseset dhe gabimet e gjeneratave të mëparshme, një lëvizje rrezikon të humbasë identitetin dhe drejtimin e saj. Kjo është arsyeja pse ruajtja e kujtesës historike nuk është thjesht një çështje e traditës, por edhe një nevojë thelbësore për të kuptuar të tashmen dhe ndërtimin e së ardhmes. Kujtesa kolektive formulon vlerat, institucionet dhe vizionin e çdo organizate politike, duke krijuar një ndjenjë përkatësie dhe vazhdimësie në kohë.
“KUJTESA KOLEKTIVE I FORMULON VLERAT DHE INSTITUCIONET”
Nga përvoja ime e deritanishme në nisma të ndryshme dhe organizata të majta në Maqedoni, kam përshtypjen se shumë pak kohë i kushtohet kujtimit historik. Në vend të vetëdijesimit për rrënjët ideologjike, betejat dhe mësimet e së kaluarës, fokusi shpesh mbetet në sfidat aktuale politike dhe sociale, pa një analizë më të thellë të vazhdimësisë së lëvizjeve progresive. Kjo situatë jo vetëm që dobëson kohezionin dhe vizionin afatgjatë të këtyre organizatave, por edhe vështirëson formimin e strategjive të qarta për të ardhmen, bazuar në përvojat e gjeneratave të mëparshme.
Kështu, p.sh. figurat si Dimitar Vllahov dhe Pavell Shatev i lihen të djathtës dhe aktivitetet e tyre në publik prezantohen në një dritë nacional-romantike, edhe pse rruga e tyre e jetës iu kushtua të majtës revolucionare. Dhe në vend që të nxjerrin në pah orientimin e tyre ideologjik dhe rolin që kanë luajtur në lëvizjen punëtore e socialiste, veprat e tyre reduktohen në një luftë kombëtare, shpesh pa dimensionin social.
“BOSHLLËQET HISTORIKE PO PLOTSOHEN ME NARRATIVE REVIZIONISTE”
Ky proces jo vetëm që krijon një tablo të shtrembëruar të historisë, por edhe fshin traditën e mendimit progresiv në Maqedoni, duke lënë një boshllëk që më vonë mbushet me narrative revizioniste.
Për më tepër, shumë organizata, ngjarje dhe personalitete socialiste nga fillimi i shekullit të 20-të janë harruar plotësisht, madje edhe Lufta Nacional Çlirimtare (LNÇ) merr shumë pak vëmendje në diskursin e organizatave të majta bashkëkohore në Maqedoni.
Në vend që të ndërtojnë një kuptim kritik të historisë, si një frymëzim për betejat bashkëkohore, këto tema shpesh mbeten në margjinat e debateve politike. Mungesa e studimit dhe promovimit sistematik të kësaj trashëgimie, çon në amnezi historike, në të cilën traditat socialiste neglizhohen, dhe humbet lidhja ideologjike me lëvizjet e kaluara politike.
Do të doja të bëja një kujtim historik dhe të shkruaj për episodin e shkurtër të komunistëve në Kumanovë në periudhën nga bashkimi i Partisë Komuniste të Jugosllavisë (PKJ) deri në ndalimin e saj më 1921. Edhe pse jetëshkurtër, ky episod pasqyron dinamikën më të gjerë të trazirave shoqërore dhe politike që pasuan krijimin e shtetit të ri.
Kritika më e madhe ndaj sistemit jugosllav pas vitit 1918 erdhi pikërisht nga komunistët, të cilët panë në Mbretërinë e sapoformuar të Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve (SHS) një vazhdimësi të shfrytëzimit klasor dhe shtypjes kombëtare. Ata fuqishëm kundërshtuan rendin monarkist dhe aparatin e centralizuar shtetëror, i cili favorizonte disa struktura etnike dhe ekonomike në kurriz të popujve më të vegjël dhe klasës punëtore.
Në vitet pas Luftës së Parë Botërore, lëvizja komuniste fitoi numrin më të madh të mbështetësve të saj në rajonet ekonomikisht pasive të Mbretërisë së re të Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve (SKS), sikur që janë Maqedonia, Mali i zi, Kosova dhe regjione të tjera me industri dobët të zhvilluar dhe varfëri të lartë. Padrejtësia sociale, kushtet e këqija ekonomike dhe represioni politik, krijonin terren pjellor për idetë socialiste, të cilat me shpejtësi përhapeshin midis punëtorëve, fshatarëve dhe inteligjencës.
Kumanova, si një qendër e rëndësishme komunikimi dhe ekonomike në Maqedoninë Vardare, ishte një nga qytetet ku komunistët kërkuan të organizonin strukturat lokale dhe të ngrinin rezistencën kundër autoriteteve të reja.
Në Kumanovë nuk kishte proletariat industrial në kuptimin modern, por kishte ende një numër të madh punishtesh zejtare, tregtarë të vegjël dhe profesione të tjera të ngjashme. Ishin këta njerëz që ishin bartësit e ideve të para socialiste në qytet. Kushtet ekonomike dhe sociale të këtyre grupeve ishin mjaft të vështira për ta, për të përqafuar menjëherë idealin komunist të një shoqërie të drejtë dhe të solidaritetit punëtorë.
Disa muaj pas formimit të Partisë Punëtore Socialiste të Jugosllavisë (komunistëve) më 1919, në shtator të po atij viti, në Kumanovë u formua organizata lokale e PPSJ (k). Ky hap paraqiste një zgjerim të konsiderueshëm të lëvizjes komuniste në rajon, e cila në atë kohë po fitonte vendin e saj në skenën politike të Mbretërisë së sapoformuar të SKS.
“NË VITIN 1920 DEGA E PARTISË KOMUNISTE E KUMANOVËS NUMËRONTE 450 ANËTARË”
Vitin tjetër, pra 1920, në Kumanovë u formua dega e Lidhjes të Rinisë Komuniste të Jugosllavisë, e cila ishte një moment i rëndësishëm për zhvillimin e organizatës partiake. Partia Komuniste u rrit shumë shpejt, kështu që tashmë partia në Kumanovë në vitin 1920 numëronte 450 anëtarë.
Organizata e Kumanovës, si qendër e lëvizjes komuniste në pjesën verilindore të Maqedonisë, menaxhonte edhe organizatat e partisë në vendet përreth si në Kriva Pallankë, Kratovë dhe Preshevë. Kjo strukturë organizative lehtësoi sinkronizimin e veprimtarive politike në rajon, dhe forcoi praninë komuniste në këto vende. Veprimtaritë karakteristike të organizatës së Kumanovës në vitin 1920 ishin organizimi i festës së 1 Majit, e cila ishte e dyta me radhë e organizuar në qytet, që nga viti 1909.
“FITORE BINDËSE E KOMUNISTËVE TË KUMANOVËS NË ZGJEDHJET KOMUNALE TË VITIT 1920”
Zgjedhjet komunale të mbajtura më 22 gusht 1920 ishin sfida e parë e madhe politike për komunistët në Kumanovë. Këto zgjedhje përfaqësonin një provë të ndikimit të tyre në mjedisin lokal dhe një mundësi për të transformuar idetë e tyre në pushtet konkret politik. Në zgjedhje, lista e kandidatëve të Partisë Komuniste të Jugosllavisë (PKJ) mori 720 vota, ndërsa Partia Demokratike fitoi 500 vota, dhe Radikalët vetëm 280. Me këtë fitore bindëse, komunistët siguruan dominimin në administratën komunale të qytetit, duke fituar pozitën e kryetarit të bashkisë, tre pozita të kmetëve dhe 24 anëtarë të këshillit nga gjithsej 36.
Kjo fitore e forcoi ndikimin e komunistëve në Kumanovë dhe qyteti mori shpejt nofkën “Kumanova e Kuqe”. Ky rezultat u prit me shqetësim nga regjimi monarkist, i cili e pa ngritjen komuniste si një kërcënim për rendin e vendosur. Nga frika e një “vale të kuqe” revolucionare, regjimi i anuloi zgjedhjet, duke u përpjekur të parandalonte ringjalljen e sundimit komunist në qytet. Megjithatë, në rizgjedhjet e mbajtura më 24 tetor 1920, komunistët dolën sërish fitues. Kësaj radhe lista e tyre fitoi 749 vota, ndërsa radikalët dhe demokratët së bashku 549 vota.
“FITORE BINDËSE E KOMUNISTËVE TË KUMANOVËS NË ZGJEDHJET PËR KUVENDIN KUSHTETËBËRËS”
Në zgjedhjet për Asamblenë Kushtetuese të mbajtura më 28 nëntor 1920, PKJ arriti sukses të dukshëm në zgjedhjet parlamentare në Mbretërinë e SKS. Në Maqedoni, partia fitoi 15 mandate parlamentare, e cila ishte pjesë e gjithsej 58 deputetëve komunistë në Kuvend. Ky rezultat konfirmoi mbështetjen që gëzonin komunistët midis klasës punëtore dhe shtresave të ulëta shoqërore. Tre deputetë u zgjodhën nga lista e kandidatëve të partisë në qarkun e Kumanovës, gjë që e forcoi edhe më tej pozitën e Kumanovës, si një nga qendrat më të forta komuniste në Maqedoni.
Regjimi monarkist, i frikësuar nga ngritja e lëvizjes komuniste, reagoi shpejt me masa represive. Nëpërmjet Proklamatës, Kushtetutës së Vidovdenit dhe Ligjit për Mbrojtjen e Shtetit, regjimi ndaloi veprimtarinë e PKJ-së, duke e vendosur partinë jashtë ligjit. Këto ndryshime ligjore kishin për qëllim shkatërrimin e pushtetit politik të komunistëve dhe shtypjen e lëvizjeve punëtore dhe socialiste që po gërmonin sundimin monarkist.
Si pjesë e këtij represioni të gjerë, organizata partiake në Kumanovë, si të gjitha organizatat e tjera komuniste në mbarë vendin, u shpall jashtë ligjit. Çdo lloj aktiviteti i tyre ishte rreptësisht i ndaluar dhe aktivistët u ekspozuan ndaj arrestimeve dhe persekutimit. Kjo i dha fund epopesë të lavdishme të “Kumanovës së Kuqe”.
Shembulli i Kumanovës tregon se si idetë e barazisë dhe solidaritetit mund të gjenin mbështetje të gjerë, edhe në kushtet sociale të represionit dhe varfërisë. Prandaj, kujtimi i “Kumanovës së Kuqe” nuk është vetëm detyrë historike, por edhe përkujtim se lufta për drejtësi dhe barazi nuk ka përfunduar kurrë.
Stefan Ilievski
Redaktorët e Ide të zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë
Stefan Ilievski ka lindur në vitin 1991 në qytetin e Kumanovës, Republika e Maqedonisë. Ilievski mbaroi shkollën e mesme në vendlindje dhe në vitin 2010 u regjistrua në Universitetin e Sh. Kirili dhe Metodi” në Shkup. Në vitin 2014, Ilievski përfundoi me sukses studimet e historisë në Fakultetin Filozofik, Instituti i Historisë, duke mbrojtur tezën e tij “Kriza e madhe lindore”. Në vitin 2015 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Institutin e Historisë Kombëtare në Shkup në grupin “Ballkani gjatë krijimit të shteteve kombëtare”. Në vitin 2018, nën mentorimin e prof. Dr. Makedonka Mitrova, ka magjistruar në temën e magjistraturës: “Kumanova Kaza në dekadat e fundit të shekullit XIX: ndërmjet urbanes dhe rulales”. Kontributet e tij deri më tani janë botuar në revistat shkencore “Glasnik i Institutit të Historisë Kombëtare” dhe “Historia” si edhe në disa gazeta ditore dhe portale interneti. Fusha e tij qendrore e kërkimit është historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më e specializuar në kërkimin e formimit të kombeve dhe nacionalizmave ballkanikë, historinë intelektuale dhe socio-ekonomike të Evropës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, marrëdhëniet gjeopolitike dhe diplomatike në epokën moderne, etj. Nga viti 2022 është doktorant në Institutin e Historisë Kombëtare – Shkup.
