Тетово е град со богата историја и културно наследство, а некои од најзначајните историски споменици претставуваат жив сведок на минатите времиња. Меѓу нив се „Шарената џамија“, „Арабати-баба Теќе“, „Амамот во Тетово“ и „Кале Тетово“. Овие споменици не само што се важни за локалната заедница, туку и за националната и светската култура.
Главни историски споменици
„Шарена џамија“ – Изградена во 15-тиот век, оваа џамија е еден од најпознатите примери на исламската архитектура во Македонија. Нејзините живописни и уникатни орнаменти ја прават атракција за посетителите од целиот свет.
Tetova është një qytet me histori dhe trashëgimi të pasur kulturore, dhe disa nga monumentet më të rëndësishme historike janë dëshmitarë të gjallë të së kaluarës. Ndër to janë “Xhamia e larme”, “Arabati-baba Teqe”, “Hamami i Tetovës” dhe “Kalaja e Tetovës”. Këto monumente nuk janë të rëndësishme vetëm për komunitetin lokal, por edhe për kulturën kombëtare dhe botërore.
Monumentet kryesore historike
“Xhamia e larme” – E ndërtuar në shekullin e 15-të, kjo xhami është një nga shembujt më të njohur të arkitekturës islame në Maqedoni. Ornamentet e saj shumëngjyrëshe dhe unike e bëjnë atë një atraksion për vizitorët nga e gjithë bota.
„Арабати-баба Теќе“ – Ова теќе, е подигнато во 16-тиот век, и е еден од најголемите и најважните дервишки комплекси на Балканот. Се одликува со специфична архитектура и духовна значајност за суфизмот. Во 1538 година еден од највидните бектеши во тоа време, Серсем Али, кој тогаш му бил везир на султанот Сулејман Величествениот, одлучил да се посвети на духовниот живот па го напуштил Истанбул за да изгради бектешко теќе некаде во царството. Тој дошол во Тетово, каде ги поставил телемите на бектешкото теќе. По 10 години градба, теќето го завршил неговиот наследник Арабати баба, кој се смета и за архитект и главен градител на теќето, и по кого теќето и го добило името, иако во многу документи Арабати баба теќе се вика и Серсем теќе по неговиот креатор.
“Teqeja Arabati-baba” – Kjo teqe, e ndërtuar në shekullin e 16-të, është një nga komplekset më të mëdha dhe më të rëndësishme të dervishëve në Ballkan. Ajo përmban arkitekturë specifike dhe rëndësi shpirtërore për sufizmin. Në vitin 1538, një nga bektashitë më të shquar të asaj kohe, Sërësh Aliu, i cili në atë kohë ishte vezir i Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm, vendosi t’i kushtohej jetës shpirtërore, ndaj u largua nga Stambolli për të ndërtuar një teqe bektashiane diku në mbretëri. Ai erdhi në Tetovë, ku vendosi themelet teqesë bektashiane. Pas 10 vitesh ndërtimi, teqeja u përfundua nga pasardhësi i tij Arabati baba, i cili konsiderohet edhe arkitekti dhe ndërtuesi kryesor i teqesë, dhe sipas të cilit teqeja mori emrin e saj, megjithëse në shumë dokumente teqeja e Arabati babait, quhet edhe Sersem teqeja pas krijuesit të saj.
„Амамот во Тетово“ – Овој османлиски амам е дел од архитектонското наследство на градот и сведочи за времето кога бањите биле важни општествени места. Денес овој објект е пренаменет во Галерија на градот Тетово.
“Hamami i Tetovës” – Ky hamam osman është pjesë e trashëgimisë arkitekturore të qytetit dhe dëshmon për kohën kur hamamet ishin vende të rëndësishme shoqërore. Sot ky objekt është shndërruar në Galeri të qytetit të Tetovës.
„Кале Тетово“ – Ова тврдина која датира од античко време, е поставена на ридот над градот и имала важна улога во одбраната на регионот низ историјата. На 2 километри од центарот на градот, на врвот на Балтепе се наоѓаат тврдините на Тетовско Кале. Сместено е на помала карпеста височинка со стрмни страни што се издига над десниот брег на реката Пена. На врвот има зарамнето плато наведнато кон југ, со форма на триаголник со димензии од 180 × 130м и површина од околу 1ха, целото опфатено со траса на темели од доцноантички одбранбен бедем.
“Kalaja e Tetovës” – Kjo kala, e cila daton që nga kohët e lashta, ndodhet në kodrën mbi qytet, dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm në mbrojtjen e rajonit gjatë historisë. 2 kilometra nga qendra e qytetit, në majë të Baltepes ndodhen kështjellat e Kalasë së Tetovës. Ndodhet në një kodër të vogël shkëmbore, me faqe të pjerrëta që ngrihet mbi bregun e djathtë të lumit Pena. Në krye ka një plato të rrafshuar, të prirur nga jugu, me formën e një trekëndëshi, me përmasa 180×130 m dhe një sipërfaqe prej rreth 1 ha, e gjitha e mbuluar nga një trase e themeleve të një muri mbrojtës antik të vonë.
„Споменик на Жената борец“ – Овој споменик е подигнат во чест на жените кои зеле учество во Народноослободителната борба (НОБ). Претставува значајна симболика за борбата и жртвата на жените во ослободувањето на Македонија.
“Monumenti i Gruas Luftëtare” – Ky monument është ngritur për nder të grave pjesëmarrëse në Luftën Nacionalçlirimtare (LNÇ). Ai paraqet një simbolikë domethënëse për luftën dhe sakrificën e gruas në çlirimin e Maqedonisë.
„Споменик на Иљо Антевски Смок“ – Споменикот е посветен на народниот херој Иљо Антевски Смок, кој бил истакнат деец во НОБ и придонел за ослободувањето на Македонија од фашистичката окупација. Неговото име е длабоко врежано во историјата на овој регион. Овој споменик е сместен во населбата Два Бреста во Тетово.
“Monumenti i Iljo Antevski Smok” – Monumenti i kushtohet heroit kombëtar Iljo Antevski Smok, i cili ishte veprimtar i dalluar i LNÇ, dhe kontribuoi në çlirimin e Maqedonisë nga pushtimi fashist. Emri i tij është gdhendur thellë në historinë e këtij rajoni. Ky monument gjendet në lagjen Dva Bresta në Tetovë.
„Споменик на Гоце Стојчевски“ – Овој споменик е посветен на револуционерот и борец за слободата Гоце Стојчевски, кој се истакнал во борбата против окупаторите. Споменикот, исто како и оној на Иљо Антевски – Смок е сместен во населбата Два Бреста во Тетово.
“Monumenti i Goce Stojçevskit” – Ky monument i kushtohet revolucionarit dhe luftëtarit të lirisë Goce Stojçevski, i cili u dallua në luftën kundër okupatorit. Monumenti, ashtu si ai i Iljo Antevskit – Smok, gjendet në lagjen Dva Bresta në Tetovë.
Состојба и проблеми со заштитата
Покрај истакнатите верски и историски споменици, како Шарената џамија и Арабати-баба Теќе, и спомениците посветени на борците од НОБ се соочуваат со слични проблеми на неодржување и запуштеност. Споменикот на Жената борец, како и оние на Иљо Антевски Смок и Гоце Стојчевски, не се соодветно заштитени и не привлекуваат доволно внимание од институциите, што резултира со нивно запоставување и негрижа.
Потребна е систематска реставрација и одржување на спомениците, исто така јакнење на свеста кај локалното население преку организирање на кампањи за значењето на културното наследство и борците од НОБ, со цел вклучување на граѓаните во заштитата на овие споменици.
Gjendja dhe problemet me mbrojtjen
Përveç monumenteve të spikatura fetare dhe historike, si Xhamia e larme dhe Arabati-Baba Teqeja, edhe monumentet e kushtuar luftëtarëve të LNÇ-së përballen me probleme të ngjashme të mosmirëmbajtjes dhe neglizhencës. Monumenti i Gruas Luftëtare, si dhe i Iljo Antevski Smok dhe Goce Stojçevski, nuk janë të mbrojtura në mënyrë adekuate dhe nuk tërheqin vëmendjen e duhur nga institucionet, gjë që rezulton me neglizhencë dhe pakujdesi të tyre.
Nevojitet restaurimi dhe mirëmbajtja sistematike e monumenteve, si dhe vetëdijesimi i popullatës vendase, duke organizuar fushata për rëndësinë e trashëgimisë kulturore dhe luftëtarëve të LNÇ-së, me qëllim përfshirjen e qytetarëve në mbrojtjen e këtyre monumenteve.
Јасмина Џафери
Јасмина Џафери е родена во 1990 година во Гостивар. Основното и средното образование ги завршува во Гостивар, а студира Албански јазик и литература при Универзитетот на Југоисточна Европа во Тетово. Денес работи како независен преведувач и професор по албански јазик.
Jasmina Xhaferi
Jasmina Xhaferi ka lindur në vitin 1990 në Gostivar. Shkollimin fillor dhe të mesëm i kreu në Gostivar, kurse gjuhën dhe letërsinë shqipe në Universitetin e Evropës Juglindore në Tetovë. Sot punon si përkthyes i pavarur dhe profesor i gjuhës shqipe.
