Кажи робе, од каде си, од кое племе потекнуваш ти?
Јас се викам Ел Мухамед, од племето на старите Азри,
што за љубов живот губат и умираат кога љубат
Азра, Хајнрих Хајне
Во последно време, кога концентрацијата за читање ми е намалена поради секојдневните обврски, пронајдов нова страст во повторното откривање на музичките класици. Моето слободно време го исполнувам со преслушување на легендарни албуми од различни музички жанрови, истражувајќи ги длабочините на светската, југословенската и македонската музичка сцена.
Мојата музичка одисеја ме води од психоделичните пространства на Pink Floyd до транс звуците на Astral Projection, од новобрановската енергија на Идоли до македонската автентичност на Мизар. При секое ново преслушување, се обидувам да откријам нешто што можеби не сум го забележал претходно – скриен стих што носи ново значење, суптилен звук што го немам забележано, или политичка порака што денес добива поинаква димензија.
„Да се вратиш на нешто што мислиш дека го познаваш – а потоа да откриеш нови слоеви“
Иако мојата партнерка со насмевка коментира дека „овие песни веќе никој не ги знае“ и дека „сум остарел“, јас знам дека вистинските музички бисери се безвременски. Можеби токму во тоа и е убавината – да се вратиш на нешто што мислиш дека совршено го познаваш, за потоа да откриеш нови слоеви на значење и уметничка вредност.
Последниве денови особено заглавив со творештвото на Азра, бенд кој создаде вистинска таписерија од песни со длабоки социјално-политички мотиви. Џони Штулиќ, како неприкосновен автор, успеа да исткае комплексна мрежа од текстови кои и денес звучат актуелно и провокативно.
Два есенцијални албуми на Азра: „Сунчана страна улице“ и „Филигрански плочници“ претставуваат врв на социјално-политичката поезија на југословенската рок сцена.
Азра во својот опус создаде повеќе песни кои критички се осврнуваат на внатрешните општествени состојби во Југославија. Така на пример песната „Немој по глави друже плави“ претставува остра критика на полициската контрола во социјалистичка Југославија. Преку иронично обраќање кон „синиот“ (полицаецот), песната ја отсликува постојаната тензија меѓу младата генерација и системот, истовремено доловувајќи ги секојдневните искуства и фрустрации на урбаната младина.
Во песната „68“, Штулиќ создава комплексна слика на генерациска трансформација и разочарување. Преку стиховите „Док сам био студент … / Читао Праксис / Полемизирао вјешто / Анархизам ми је био у крви / Сви на барикаде / Сањао сам како водим пролетере младе“, тој ја евоцира носталгијата за идеалистичкиот студентски период и револуционерниот дух од 1968 година. Контрастот со состојбата од 80-тите е особено силен во стиховите „Што да радим без акције читави дан / Моје друштво ординира од 19 до 22 / Оно нити екса / Нити галами / Зури у празно и трули“, опшишувајќи ја тогашната пасивност и отуѓеност, критикувајќи ја малограѓанштината и ограниченоста на интелектуалците.
Двете песни делат неколку суштински елементи – силната социјална критика, разочарувањето во системот и контрастот меѓу идеалите и реалноста. Овие песни не се само музички дела, туку и важни историски документи кои сведочат за трансформацијата на југословенското општество и неговите внатрешни противречности во доцните 70-ти и раните 80-ти години.
На надворешно-политичко поле особено фасцинантно е како Азра, преку песните „Пољска у мом срцу“ и „Прољеће је 13. у децембру“, го доловува историскиот момент на настаните во Полска од 1980-тите. Во „Пољска у мом срцу“, Штулиќ директно ја адресира работничката побуна во бродоградилиштето во Гдањск. Спомнувањето на работниците, студентите и бродоградилиштето („Рудари / Студенти / Бродоградилиште / Сви ми“) ја нагласува широката општествена поддршка на движењето. Особено силен е стихот „Два пута се не шаљу / Тенкови на раднике“ – горчлив потсетник на тензијата помеѓу државната моќ и работничките права. „Прољеће је 13. у децембру“ е посуптилна, но не помалку моќна рефлексија на воведувањето на воената состојба во Полска на 13 декември 1981 година. Метафоричните стихови „прољеће стоји иза барикаде с подигнутом руком“ ја симболизираат надежта која опстојува и во најмрачните моменти.
„Дури и враќањето дома во капитализмот, е можно после смртта“
„Пит… и то је Америка“ е една од најмоќните социјални песни на Азра која ги отсликува економските миграции и недостижноста на американскиот сон преку приказната за еден човек. Песната има длабока социјална порака и претставува критика на американскиот капитализам, но истовремено и универзална приказна за емигрантското искуство. Преку ликот на Пит, е раскажана типична приказна за економски мигрант од Илиноис кој го поминал целиот живот работејќи тешки физички работи – во рудници и на фарми. Стиховите „Године очаја године наде / Једни руше а други граде“ ја отсликуваат дијалектиката на американското општество – постојаната тензија меѓу очајот и надежта, меѓу уривањето и градењето. Особено моќни се стиховите „Питове руке више нису младе / Шездесет година за долар раде“ кои ја сумираат суштината на мигрантското искуство – живот поминат во тешка физичка работа за заработка. Стихот „Пролазе ратови падају владе“ го става животот на Пит во поширок историски контекст – додека тој продолжува да работи, светот околу него се менува, војни доаѓаат и заминуваат, влади паѓаат и се креваат. Фактот што Пит „постхумно се враќа дома“ додава дополнително трагично ниво на приказната – дури и враќањето дома во капитализмот е можно само по смртта.
Песната „Иран“ е уште еден пример за длабоката политичка проникливост на Штулиќ, каде што тој ја доловува атмосферата на драматичната 1979 година во Иран. Преку густа поетска симболика, тој создава потресна слика на револуцијата и нејзините последици.
Можеби токму затоа Азра останува една од најзначајните појави на југословенската музичка сцена – нивните песни не се само музика, туку и историски документ за едно време, општество и начин на размислување кој постојано наоѓа нови толкувања.
Стефан Илиевски
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Стефан Илиевски е роден во 1991 година во градот Куманово, Република Македонија. Илиевски завршил средно училиште во неговиот роден град, а во 2010 година, тој се запишал на универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во 2014 година Илиевски, со одбрана на тезата „Големата источна криза“ успешно ги завршил студиите за историја на Филозофскиот факултет, Институт за историја. Во 2015 година, се запишал на постдипломски студии на Институтот за национална историја во Скопје во групата „Балканот за време на создавањето на националните држави“. Во 2018 година, под менторство на проф. д-р Македонка Митрова, магистрирал на магистерскиот труд: „Куманово Каза во последните децении на XIX век: помеѓу урбаното и руралното“. Досега неговите придонеси биле објавени во научните списанија „Гласник на Институтот за национална историја“ и „Историја“ како и во неколку дневни весници и интернет портали. Неговото централно поле на истражување е историјата на долгиот Деветнаесетти век, поблиску специјализирана за истражување на формирањето на балканските нтации и национализми, интелектуалната и социо-економска историја на Европа во деветнаесеттиот век, геополитичките и дипломатските односи во модерната ера и др. Од 2022 година е студент на докторски студии при Институтот за национална историја – Скопје.
Më thuaj rob, nga je, nga cili fis vjen ti?
Emri im është El Muhamed, nga fisi i Azrit të lashtë,
që për dashuri humbin jetën dhe vdesin kur dashurojnë
Azra, Heinrich Heine
Kohët e fundit, kur përqendrimi im në lexim është zvogëluar nga përgjegjësitë e mia të përditshme, kam gjetur një pasion të ri në rizbulimin e klasikëve muzikorë. Kohën e lirë e mbush duke dëgjuar albume legjendare nga zhanre të ndryshme muzikore, duke eksploruar thellësitë e skenës muzikore botërore, jugosllave dhe maqedonase.
Odiseja ime muzikore më çon nga hapësirat psikodelike të Pink Floydit në tingujt transe të Astral Projection, nga energjia e valëve të reja të Idolëve në autenticitetin maqedonas të Mizar. Me çdo dëgjim të ri, përpiqem të zbuloj diçka që mund të mos e kisha vënë re më parë – një varg të fshehur që mbart një kuptim të ri, një tingull delikat që nuk e kisha vënë re, ose një mesazh politik që sot merr një dimension tjetër.
“Të kthehesh te diçka që mendon se e din – dhe më pas të zbulosh shtresa të reja”
Edhe pse partnerja ime me buzëqeshje komenton se “këto këngë nuk i njeh më askush” dhe se “po plakem”, e di që perlat e vërteta muzikore janë të përjetshme. Ndoshta kjo është pikërisht e bukura e saj – të ktheheni te diçka që mendoni se e dini në mënyrë të përsosur, vetëm për të zbuluar shtresa të reja kuptimi dhe vlerash artistike.
Ditët e fundit kam qenë veçanërisht i mbërthyer me punën e Azrës, një grup që ka krijuar një tapiceri të vërtetë këngësh me motive të thella socio-politike. Xhoni Shtuliq, si një autor i padiskutueshëm, arriti të thurë një rrjet kompleks tekstesh që edhe sot ende tingëllojnë aktuale dhe provokuese.
Dy albumet thelbësore të Azrës: “Sunçana strana ulice” dhe “Filigranski ploçnici“ përfaqësojnë majën e poezisë socio-politike në rok skenën jugosllave.
Në opusin e saj, Azra krijoi disa këngë që i referohen në mënyrë kritike kushteve të brendshme shoqërore në Jugosllavi. Kështu, p.sh., kënga “Nemoj po glavi druzhe plavi” paraqet një kritikë të ashpër ndaj kontrollit policor në Jugosllavinë socialiste. Nëpërmjet një adresimi ironik drejtuar “bluit” (policit), kënga përshkruan tensionin e vazhdueshëm mes brezit të ri dhe sistemit, ndërsa njëkohësisht kap përvojat e përditshme dhe frustrimet e rinisë urbane.
Në këngën “68”, Shtuliq krijon një imazh kompleks të transformimit dhe zhgënjimit të brezave. Nëpërmjet tekstit “Derisa isha student … / Lexoja Praxis / Polemizoja zellshëm / Anarkizmin e kisha në gjak / Të gjithë në barrikada / Ëndërroja si i udhëhiqja proletarët e rinj”, ai ngjall nostalgjinë për periudhën idealiste studentore dhe frymën revolucionare të vitit 1968. Kontrasti me gjendjen e viteve të 80-të, veçanërisht është i fortë në tekstin “Çfarë të bëj pa aksion tërë ditën/ Shoqëria ime ordinon nga 19 deri në 22 / Ajo as nuk ekziston / As bën zhurmë / Shikon në boshllëk dhe kalbet”, duke përshkruar pasivitetin dhe tjetërsimin e asaj kohe, duke kritikuar qytetërimin e ulët dhe kufizimin e intelektualëve.
Të dyja poezitë ndajnë disa elemente thelbësore – kritikë të fortë sociale, zhgënjimi me sistemin dhe kontrasti midis idealeve dhe realitetit. Këto këngë nuk janë vetëm vepra muzikore, por edhe dokumente të rëndësishme historike që dëshmojnë për transformimin e shoqërisë jugosllave dhe kontradiktat e saj të brendshme në fund të viteve të 70-ta dhe në fillim të viteve të 80-të.
Në fushën e jashtme-politike, është veçanërisht magjepsëse se si Azra, përmes këngëve “Poljska u mom srcu” dhe “Proljeçe je 13. u decembru”, kap momentin historik të ngjarjeve në Poloni nga viti 1980. Në “Poljska u mom srcu”, Shtuliq adreson drejtpërdrejt revoltën e punëtorëve në kantierin detare në Gdanjsk. Përmendja e punëtorëve, studentëve dhe kantieri detar (“Minatorë / Studentë / Kantierë / Të gjithë ne”) thekson mbështetjen e gjerë shoqërore të lëvizjes. Veçanërisht i fort është vargu “Dva puta se ne šalju / Tenkovi na radnike” – një kujtesë e hidhur e tensionit midis fuqisë shtetërore dhe të drejtave të punëtorëve. “Proljeçe je 13. u decembru” është një pasqyrim më delikat, por jo më pak refleksion i fuqishëm i futjes të gjendjes të luftës në Poloni më 13 dhjetor 1981. Teksti metaforik “Proljeçe stoi iza barikade s podignutom rukom – pranvera qëndron prapa barrikadës me dorën ngritur” simbolizon shpresën që vazhdon së qënuri edhe në momentet më të errëta.
“Edhe kthimi në shtëpi në kapitalizëm është i mundur vetëm pas vdekjes”
“Pit… dhe kjo është Amerika” është një nga poemat më të fuqishme sociale të Azrës që përshkruan migrimet ekonomike dhe paarritshmërinë e ëndrrës amerikane përmes historisë së një njeriu. Kënga ka një mesazh të thellë social dhe është një kritikë e kapitalizmit amerikan, por në të njëjtën kohë edhe një histori universale për përvojën e emigrantëve. Përmes personazhit të Pitit, tregohet një histori tipike e një emigranti ekonomik nga Illinoisi, i cili gjithë jetën e tij e ka kaluar duke bërë punë të rënda fizike – në miniera dhe në ferma. Teksti “Godine oçaja godine nade / Jedni rushe a drugi grade” pasqyron dialektikën e shoqërisë amerikane – tensionin e vazhdueshëm midis dëshpërimit dhe shpresës, midis shkatërrimit dhe ndërtimit. Veçanërisht të fuqishme janë tekstet “Pitove ruke vishe nisu mlade / Gjashtëdhjetë vjet punojnë për një dollar” që përmbledh thelbin e përvojës së migrantit – një jetë e kaluar në punë të rënda fizike për të fituar para. Vargu “Luftërat kalojnë qeveritë bien” e vendos jetën e Pitit në një kontekst më të gjerë historik – ndërsa ai vazhdon të punojë, bota përreth tij ndryshon, luftërat vijnë dhe shkojnë, qeveritë bien dhe ngrihen. Fakti që Pit “kthehet në shtëpi pas vdekjes” i shton historisë një shtresë tjetër tragjike – madje edhe kthimi në shtëpi në kapitalizëm është i mundur vetëm pas vdekjes.
Kënga “Irani” është një shembull tjetër i mprehtësisë së thellë politike të Shtuliqit, ku ai kap atmosferën e vitit dramatik 1979 në Iran. Nëpërmjet simbolizmit të dendur poetik, ai krijon një pamje prekëse të revolucionit dhe pasojave të tij.
Ndoshta pikërisht kjo është arsyeja pse Azra mbetet një nga fenomenet më domethënëse në skenën muzikore jugosllave – këngët e tyre nuk janë vetëm muzikë, por edhe një dokument historik i një kohe, shoqërie dhe mënyrë e të menduarit që vazhdimisht gjen interpretime të reja.
Stefan Ilievski
Redaktorët e Ide të zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë
Stefan Ilievski ka lindur në vitin 1991 në qytetin e Kumanovës, Republika e Maqedonisë. Ilievski mbaroi shkollën e mesme në vendlindje dhe në vitin 2010 u regjistrua në Universitetin e Sh. Kirili dhe Metodi” në Shkup. Në vitin 2014, Ilievski përfundoi me sukses studimet e historisë në Fakultetin Filozofik, Instituti i Historisë, duke mbrojtur tezën e tij “Kriza e madhe lindore”. Në vitin 2015 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Institutin e Historisë Kombëtare në Shkup në grupin “Ballkani gjatë krijimit të shteteve kombëtare”. Në vitin 2018, nën mentorimin e prof. Dr. Makedonka Mitrova, ka magjistruar në temën e magjistraturës: “Kumanova Kaza në dekadat e fundit të shekullit XIX: ndërmjet urbanes dhe rulales”. Kontributet e tij deri më tani janë botuar në revistat shkencore “Glasnik i Institutit të Historisë Kombëtare” dhe “Historia” si edhe në disa gazeta ditore dhe portale interneti. Fusha e tij qendrore e kërkimit është historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më e specializuar në kërkimin e formimit të kombeve dhe nacionalizmave ballkanikë, historinë intelektuale dhe socio-ekonomike të Evropës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, marrëdhëniet gjeopolitike dhe diplomatike në epokën moderne, etj. Nga viti 2022 është doktorant në Institutin e Historisë Kombëtare – Shkup.
