Втората Светска Војна, со сите свои материјални и човечки жртви, неминовно доведе до развој на сосема нови, во квалитативна и квантитативна смисла геополитички односи. Војната доведе и до мноштво промени и во однос на државно политичките уредувања и концепции. Во балкански контекст, земјите од овие простори ја завршија „монархистичката фаза“ од нивниот развој и со исклучок на Грција сите станаа народни односно социјалистички републики. По низа политички преплетувања веќе од 1946 година дефакто се озакони постоењето на Федеративна Народна Република Југославија. Во овој текст ќе бидат разгледани: општественото функционирање, државно политичкото уредување, економијата, општественото живеење и општествената трансформација во духот на марксизмот-ленинизмот.
Почетоците на ФНРЈ
Во своите почетоци ФНРЈ свој политички пример, своја идеолошка матрица, наоѓаше во СССР. Парафразирајќи го Ѓилас може да се каже дека погледите и примерите на СССР и другарот Сталин, не смееја да се стават под знак прашалник, тие беа чиста идеја. Ваквиот став не е изолиран случај, туку во овие моменти тоа е суштински став на целокупното работничко движење од овој период, кое може харикирано да се сумира во флоскулата дека „СССР е социјалистичкиот рај а Сталин неговиот бог“. Во овој контекст најблизок соработник на повоена Југославија и нејзиното раководство беше другарот Сталин и другарите од СКП. Од тука, и стопанската и политичката практика беа преземени од Советскиот сојуз. ФНРЈ имаше високо развиена поделба на власт, која се состоеше од извршна, судска и законодавна власт. Изборите се одржуваа во услови на еднопартиски систем. Партија според теоретските одредби беше таа која што раководи со општеството и го диригира неговиот развој. Генералниот секретар на КПЈ, Јосип Броз Тито беше истовремено и премиер на новата федерација, а на таа функција ќе остане се до 1953 година кога со новиот устав ќе се востанови уште една функција а тоа е Претседател на федерацијата. Без намера подетално да се навлегува во особената политичка структура, лесно е да се забележи дека тука се зароди тоталитарната држава, односно партија и нејзините ставови беа синоними на државата.
Југословенскот бренд на социјализмот, своите корени ги има токму во судирот со СССР. Резолуцијата на Информбирото во суштина претставува повеќе политички акт, кој зад себе ги крие причините за хегемонија на социјалистичкото движење, отколку критика на работата на КПЈ.
Судирот Тито – Сталин ќе резултира со бројни затварања, потполно нова геополитичка слика, па така Југославија ќе остане како еден вид на ничија земја, на линијата на железната завеса.
Политичкиот судир неминовно резултираше со формирање на нова идеолошка матрица, која сама по себе мораше да биде далеку различна од сталинистичката визија на социјализмот.
Новата идеолошка основа на КПЈ
Идеолошката основа, младата југословенска власт ќе ја најде со навраќање кон оригиналните дела на марксизмот-ленинизот. Едвард Кардељ, Владимир Бакариќ, Милован Ѓилас се само еден дел од творците на новата идеолошка основа на КПЈ.
„Постепено одумирање на државата како вовед во бескласно општество“
По длабоки и опсежни дискусии, раководството ја формулира тезата за работничкото самоуправување. Основата на оваа теза лежи во концептот на Маркс и Ленин за постепеното одумирање на државата и настапување на едно бескласно а со тоа и нерепресивно општество. Социјалистичката држава уште од самото изградување и формирање, треба да биде насочена кон одумирање. Со ваквиот став во суштина КПЈ ги реафирмираше основните принципи, враќајќи се кон она што во овој период се нарекува „Социјализам со човечки лик“. Од другата страна секогаш стоеше „страшилото“ Сталин.
Разликата помеѓу сталиновиот и југословенскиот концепт на социјалистичката држава е во тоа што сталиновата теза гласи дека: за да се стигне до посакуваното комунистичко општество, државата не треба да одумре и раководството да го превземе народот, туку силната и репресивна држава е таа што ќе го води народот по патот до комунистичкото општество. Сталиновата теза во суштина представува нацрт за една репресивна полициска држава, каде има партија и лидер и тоа претставува ѕвезда водилка во општеството. Југословенскиот модел на самоуправувањето во суштина е чиста спротивност. Преку формирање на работнички организации, совети, разни тела државата постепено раководната улога да ја предаде на работниците. Улогата на партијата и државата треба да остане само симболична која единствено ќе биде еден идеолошки столб од формално значење.
Сходно на изнесената теорија, кон неа требаше да се придржуваат економските, културните, со еден збор сите општествени прилики. Животот на југословенците беше концентриран околу политичката теза на самоуправување. За разлика од приликите во СССР од граѓаните на Југославија се бараше широка политичка активност, вклученост во разни органи на управата, односно беа принудени да се вклучат во политичкиот процес.
На југословенскиот човек беше гледано како едно идеолошки самосвесно и општествено одговорно битие, кој по секоја цена мораше да биде вклучен во изградбата на едно идеално општество.
Економската теорија и практика на самоуправувањето беше осмислена од страна на Едвард Кардељ, Владимир Бакариќ и Борис Кидрич. Придонесот на Кидрич кон оваа проблематика е особено голем, бидејќи тој бил одговорниот човек за целокупната економска реизградба на послевоената економија. Особено добива на значење по судирот со Инфорбирото, кога требало да се организира новата самоуправна економија. Борис Кидрич во „Тезите за економиката на преодниот период“ ќе истакне дека нужно е да дејствуваат објективните економски законитости на стоковното производство, при црвсто општо планирање и планска употреба на акомулацијата. Производството вака опишано ќе е раководено едиствено од работниците, преку низа на работнички совети. Првиот работнички совет е формиран во крајот на 1949 година и почетокот на 1950 година во цементарницата Првоборец во Солин.
Во истиот овој период на ниво на Југославија веќе беа формирани 215 работнички совети. Работничкиот совет ги донесуваше најважнит одлуки кои се однесуваа на тековното работење и на развојот на претпријатието. Ваквиот модел на совети ќе биде пренесен во секој аспект на општествено живеење. Во извесна смисла и денес сеуште постоечките куќни совети се трајна придобивка која останала токму од овој период. Преку оваа политика во суштина во практика одумираше државата. Формално крајно децентрализирана со широки овластувања на народот, доколку се гледа некритички, самоуправната теорија и практика на социјализмот беше врвното работничко постигнување. Реалноста во секој случај ни оддалеку не беше идеално теоретско остварување.
За да се разбере зошто имаше расчекор помеѓу теоријата и практиката треба да се имаат во превид неколку аспекти на југословенското повоено општество. Паралелно со примената на социјалистичкото саоуправување во ФНРЈ сеуште се водеше битка со развојот на нивото на писменост кај населението. Во некои региони како Косово, Македонија и Црна Гора бројот на неписмено население беше над 80% проценти. Инфакструктурните и произодствените аспекти на општеството беа неразвиени а во определени региони постоечки, но застарени. Населението кое едвај имаше и некаква функционална писменост, не располагаше со знаење од областа на економијата и политичката теорија, па така иако по шестиот конгрес на КПЈ, партија формално правно имаше само симболично значење во општествено политичкиот развој, таа нужно мораше да стои зад секој еден преземен чекор во општествениот живот. Тоа едноставно го изискуваа и реалните фактори во општеството, кои се опишани погоре. Треба да се има во предвид дека партијата не можеше да дозволи полна независност и слобода во одлучувањето – појави кои лесно можеа да доведат кон побуна и критика на партиското водство. Впрочем таков беше случајот и со побуната во Цазин, 1950 година каде населението се спротистави кон воведените мерки. Од тука сеуште беше непоимливо и политички лош чекор до крај да се спроведе самоуправната идеја.
„Општеството не беше спремно за нагол премин кон одумирање на државата“
Ваквиот став еклатантно беше потврден и со отстранувањето на еден од најблиските дотогашни титови соработници, Милован Ѓилас. Тој беше еден од творците на самоуправувањето, но во идеолошки полет избрза кон барање за полна примена на самоуправувањето. Во исто време бараше воведување и на повеќе партиски систем и редица други мерки, кои во суштина ставија крај на неговата политичка кариера во 1954 година. Официјалното обвинение беше дека партијата и целокупното општество се нашло во силна опасност од воведување на анархолиберализам, кој се закануваше да го упропасти дотогашното постигнување. Заднината зад оваа елиминација, беше тоа што ниту општеството, ниту пак партијата беше спремна за еден таков нагол премин кон конечното одумирање на државата, што во Ѓиласовиот случај може сосема оправдано да се окарактеризира, само како еден неодржлив идеолошки занес.
Уставот од 1963 година
Во понатамошниот период самоуправниот принцип ќе се продлабочува и надградува во сите негови аспекти и тоа: економски, политичко админстративен и општествено културен. Со уставот од 1963 година Југославија конечно ќе го отфрли и последниот сталинистички наратив а тоа е терминот „народна“. Државата ќе се преименува во Социјалистичка Федеративна Република Југославија а нејзините составни делови пред своето име ќе ја додадат придавката „Социјалистичка“. Со овој устав доаѓаат бројни новитети, меѓу кои самоуправувањето што во секој сегмент станува основа на Југославија и нејзин општествен систем. Јосип Броз Тито станува претседател на федерацијата без ограничување на мандатот, а се проширува и децентрализацијата на државата. Овој период може да се каже е најплодниот и најбогатиот во југословенската историја. Започнуваат да се гледаат ефектите на превземените мерки на општествен и економски план, Југославија има силна стапка на развој.
Преку формирањето на Движењето на неврзаните во 1961 година, Југославија се позиционира како трет светски играч, еден вид бафер зона помеѓу источниот и западниот блок. Политичката моќ заедно со економската беше во пораст. Невработеноста во овој период многу лесно се решаваше преку таканаречената работна имиграција, односно заминувањето на југословените на привремена работа во странство што покрај другото вроди со создавање на терминот „гастарбајтер“.
Најголем предизвик на СФРЈ во шеесетите години беа се поголемите движења меѓу студентите и интелектуалците, критиката кон партијата и она што беше наречено „борба со либерализмот и национализмот“. Настанот што предходеше ова беше Брионскиот пленум од 1963 година, кога поради внатрепартиски и безбедносен скандал од политичката сцена беше тргнат Александар Ранковиќ најблискиот соработник на Тито а според некои и можен негов наследник. Ранковиќ беше човек кој преку УДБА ја држеше строго потполната контрола во државата. По неговото разрешување повторно се почувствува слободарскиот дух и голем дел од сојузните раководители дејствуваа послободно.
Со избивањето на студентски протест во 1968 година младината упати тешка критика кон партија на марксистичка основа. Мнозина ги толкуваат овие настани како силен антикокомунистички чин, но во суштина тие се сува спротивност на изнесениот став. Формирајќи „црвен универзитет“ студентите во суштина се бореа против стопанските нефункционални мерки, бирократизмот, влијанието на партијата, големата безработица на младите. Тито сосема прагматично го реши овој проблем преку едно тв обраќање, каде изнесе дека студентите се во право а партијата е таа што направи грешка. Покрај овој гест не одмина и примената на сила при смирување на протестите. Наскоро по ова се разгори и хрватската пролет преку што стана јасно дека работите во федерацијата не можат веќе да се одржуват по стариот централистички пристап. Одговорните за ова движење беа санкционирани, во овие чистки на сепаратистите, националистите и либералите беа отфрлени доста видни партиски раководители.
Уставот од 1974 година
Проблемите кои се отворија со хрватската пролет, се поголемата еконоска криза не можеа да бидат смирени само со проста партиска чистка. Ситуацијата налагаше да се преземат поголеми и подлабоки чекори.
„Место одумирање на државата, право на самоопределување до отцепување“
Со донесувањето на новиот устав во 1974 година, во суштина се отвори уште еден поголем проблем. Имено со овој устав републиките добија висок степен на независност односно го стекнаа правото на самопределување до отцепување. За разлика до пред 1974 година, во практика беше софистичкото решение на Моша Пијаде дека народите на Југославија своето право самоопределување го искористиле уште во Јајце 1943 година, кога решиле да пристапат кон федерацијата.
По овој момент се формира една сосем поинаква општествена слика. Во сите републики се појавува подем на национализот кој најлесно се следи преку додавањето на теми од националната историја во учебници, на сметка за заедничката југословенска историја. Се почести се и уметничките творби на овие теми.
Покрај овие општествено политички теми, додатен проблем ќе бидат и економските проблеми.
Веќе кон крајот на 80 тите години СФРЈ го имаше истрошено својот економски потенцијал, потребни беа опсежни мерки во стопанството. Краткорочно овие проблеми се решаваа со надворешно задолжување. Веќе во 1973 година надворешниот долг надминуваше 4.1 билиони долари а стапката на невработеност беше 17%. Едвард Кардељ во обид да ги реши овие проблеми ја изнесе мерката за здружениот труд, односно се формираа познатите ОЗТ-организации на здружениот труд. Со оваа реформа во суштина сите претпријатија се реогранизираа како организации на здружен труд, во кои профитот зависеше од инвестицијата во трудот. Ова теорија и практика во суштина беше крајно неефективна и внесе само дополнителен колапс на економијата.
Југословенкото општество покрај се веќе поголемите економски проблеми доживеаа уште еден удар. Во 1979 година почина Кардељ творец на економските политики, а една година после него, на 4 мај почина креаторот на социјалистичка Југославија, Маршалот Јосип Броз Тито. Со неговата смрт всушнот се скрши последната алка кој го поврзуваше системот. СКЈ како и останатие партии превземаа на себе должност дека ќе го следат титовиот пат, „Тито, пат и патоказ за иднината“, „И по Тито, Тито“. Во суштина со овие догматички крици, партиските раководители сакаа да внесат спокој меѓу населението и дека ќе прдолжи „Титовото дело“. Интересно е што култот на Тито експоненцијално се зголемува токму по неговата смрт.
„Сепаратизмот и национализмот имаа плодни услови за развој“
Веќе од почетокот на осумдесетите кризата во Југославја се продлабочува. Кон крајот на деценијата надворешниот долг надминувал 21 билион долари а невработеноста надминала 17%, а пак 60% од населението работело професија за која или немала вештина или воопшто не била едуцирана за тој тип на работа. Се отвараа бројни курсеви за работничко прекфалификување со цел овој проблем да се надмине. Економските проблеми неминовно доведоа и до политички проблеми.
Сепаратизмот и национализмот во општи услови на криза, едноставно кажано имаа плоден простор за развој. Кон ова треба да се додаде и фактот на светската инфлација, што пак во СФРЈ резултираше во хипер инфлација. Комично но сосема добро овој проблем е опишан преку една типична „узречица“ од крајот на 80-те која вели „порано купував со вреќа а парите ги носев во паричник, сега парите ги носам во вреќа а купеното во паричник“. Во вакви услови се појавија и реформите на Анте Марковиќ. Реформите во суштина беа крајно ефективни, но дојдоа предоцна. СФРЈ веќе го имаше истрошено политичкиот кредибилитет за постоење, Железната завеса падна. Поинаку кажано Југославија веќе немаше ниту политичка, ниту економска основа да опстои.
Крајот на југословенската бајка
Јануари 1990 година закажан беше 14-ти вонреден конгрес на СКЈ под претседателство на Милан Панчевски. На овој конгрес дојдоа до израз сите национално, политичко идеолошки и економски спротиставености. Јакнењето на федерацијата и подемот на Милошевиќ, беше гледано единствено како обид за српска хегемонија над останатите републики. Условите едноставно налагаа дека „југословенската бајка“ мораше да има крај.
Првиот исчекор кон ова беше напуштањето на конгресот од страна на словенечката делегација, по што истото го направи хрватската и македонската. Со ова всушност СКЈ се распадна а бидејќи партијата и државата беа слеани, неминовен беше и распадот на федерација. По четири и пол децении југословенскиот сон, стана кошмар и крвопролевање.
Во претходниот дел опсежно беа анализирани полититките и економските промени во текот на постоењето на Југославија. Не помалку податливо и интересно за анализа е југословенското општество кое во текот на четири децении беше обликувано во духот на марксизмот и „братството и единството“.
„Реалните услови не дозволуваа остварување на социјалистичкиот идеал“
Населението кое излезе од една типично феудална теократска држава – Османлиската империја, влезе во системот на Балканските монархии, кои иако беа проевропски ориентирани длабоко во основите се фундираа врз османлискиот принцип. Само после 33 години истото население зачекори по патот на диктатурата на пролетеријатот, марширајки кон идеалот и стремежот на работничката класа – комунизмот. Овој концепт беше сосема нов светоглед, а реалните услови пак не дозволувале остварување на социјалистичкиот идеал.
Во периодoт меѓу двете светски војни и во времето на Втората светска војна голем дел од населението се поведе според мислата дека „Работниците мораат сами својата судбина да ја земат во свои раце, зашто тие не можат да се надеваат на помош од никаде“ – Ј.Б.Тито.
Новиот модел на анационално и бескласно, арелигиозно размислување и живеење, не можел до крај да се примени на овие простори според теоријата на Маркс.
Економско производните прашања не беа единствениот проблем на новата југословенска власт. Комунистичката идеја која требаше да оди кон тоа да се организира општество и свет со една единствена категорија – работничка класа, сега се нафати на патот да етаблира држави, да развива производно економски односи и да го зацврстува слабо утврденото национално чувство. Обединувачки мост беше заедничкото минато предимно од периодот на средниот век, повторно искористениот мит за „турскиот јарем“ и борците против него, но сега гледани низ нагласена идеолошка призма, што е погубно за историската наука, а најсилниот темел беше Антифашистичката борба и ликот и делото на лидерот на државата. Голем дел од овие фундаменти особено последните два, беа изградени токму од населението а тивко поттикнувани од централната власт, за на крајот тоа да стане своевидна религија и симбол кој ќе го означува идентитетот на народот.
Во сите овие превирања се формира југословенското општество. Југословените, во суштина беа склоп на народи со историско минато на меѓусебни несогласувања и аспирации. Нивелацијата на овие проблеми постигната со притисок и индоктринација, скоро и да не вроди со плод. Многумина ќе ја отфрлаат оваа теза, но во суштина тоа се согледува многу лесно. Веќе кон 1970-та година кога опфатот на образованието од сите степени беше на високо ниво, се реактивираа старите националистички ставови, се прекројуваа граници, се пишуваа романи, се снимаа филмови со прилично национална/националистичка содржина. Ова доаѓа како последица на тоа што југословенското општество во својот дотогашен развој, не ги помина сите фази подеднакво. Сумарно кажано југословенското општество не го изнедри од себе социјализмот, туку тоа го прифати како наметнат и готов систем во кој мораше да дејствува. Согледувајќи го ова може да се увиди зошто во суштина беа превземани невешти чекори, се одеше во крајна доктринација на идејата а основата на марксизмот е дијалектиката и критиката кон се и секого.
Новата Југославија која се создаде на второто заседание на АВНОЈ беше една идеја за унитарен, монолитен и независен Балкан. Една реминисценција и реактуелизација, на секогаш интересната идеја за Балканска федерација. Единственото решение кое може да обезбеди реална независност и сувереност во политиките! Во своето постоење таа се соочи со низа проблеми кои беа подробно опишани погоре, од економски но и од општествено политички и културолошки карактер.
Три децении од распадот на СФРЈ, е доволна дистанца за да се изнесе некаков реален заклучок. Федерацијата опстојуваше се додека постоеше економски и политички кредибилитет и потреби. Обединувачката сила која ги држеше разните народи под едно знаме секако беше харизматичниот лик на Јосип Броз Тито, кој користејќи се и со репресивни мерки го обезбеди функционирањето на државата. Доколку се бара вистинскиот „убиец“ на Југославија треба да се погледнат неколку фактори: населението, раководителите, догмата. Последното односно догмата е најголемиот виновник. Кога на една територија ќе престане реформирањето, воведувањето на нови содржини и ефективни модели, кога еден систем ќе се догматизира до ниво да стане и апсурд тогаш пропаста е неизбежна. Моментот кога апсурдот стана неодржлив, истиот престана да постои.
Од друга страна Југославија имаше сосема позитивна улога во економскиот развој на републиките, изградбата на инфраструктура, уништувањето на неписменоста, накратко кажано го подигна животниот стандард на ниво еднакво со останатите земји во светот. На идеолошки план ја изнесе самоуправната теорија која во марксистичките кругови, е респектирана и до ден денес сосема актуелен модел за проучување и надоградување. Југославија како држава која веќе не постои, остави трага и во мноштво други области, но остави и една должност кон современите историчари. Должноста се сведува на тоа час поскоро да се активираат и неидеологизирано, објективно да ја разгледаат и анализираат, со цел југословенското искуство и наследство да се вметне во корпусот на цивилизациските знаења и умеења на човекот.
Васко Гичевски
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Васко Гичевски е роден во 1997 година во Битола. Дипломирал на Институтот за историја на Филозофскиот факултет при Универзитетот „Свети Кирил и Методиј“ во Скопје во 2020 година. Прогласен е за најдобро дипломиран студент на генерацијата и добитник е на наградата „26 Јули“ од Фондацијата „Франк Манинг“ за покажан особен успех во студирањето. Активно се занимава со проучување на социјалната историја на Османлиската империја (Османлиска Македонија). Автор е на повеќе научни трудови објавени во релевантни научни списанија и четири дигитални – интерактивни мапи на недвижното културно наследство од Османлискиот период во Скопје и Битола. Член е на претседателството на Здружението на историчарите на Република Македонија од 2021 година. Се истакнува во својата дејност во насока на истражување, публикување и популаризирање на марксизмот како политичка филозофија и пракса.
Lufta e Dytë Botërore me të gjitha viktimat e saj materiale dhe njerëzore, në mënyrë të pashmangshme çoi në zhvillimin e marrëdhënieve gjeopolitike krejtësisht të reja, në kuptim cilësor dhe sasior. Lufta çoi gjithashtu në shumë ndryshime në aspektin e rregullimeve dhe konceptimeve politike shtetërore. Në kontekstin ballkanik, vendet e këtyre zonave kanë përfunduar “fazën monarkiste” të zhvillimit të tyre, me përjashtim të Greqisë, dhe të gjitha janë bërë republika popullore ose socialiste. Pas një sërë përplasjesh politike që nga viti 1946, de facto edhe u legalizua ekzistenca e Republikës Popullore Federale të Jugosllavisë. Në këtë tekst do të shqyrtohen: funksionimi shoqëror, rregullimi politik shtetëror, ekonomia, jeta shoqërore dhe transformimi shoqëror në frymën e marksizëm-leninizmit.
Fillimet e RPFJ
Në fillimet e saj, RPFJ-së, shembullin e saj politik, matricën e saj ideologjike, e gjente në BRSS. Duke parafrazuar Gjilasin, mund të thuhet se pikëpamjet dhe shembujt e BRSS dhe shokut Stalin, nuk duheshin vënë në dyshim, sepse ato ishin ide e pastër. Një qëndrim i tillë nuk është një rast i izoluar, por në këto momente është një qëndrim thelbësor i të gjithë lëvizjes punëtore të kësaj periudhe, që mund të përmblidhet bukur në frazën se “BRSS është parajsa socialiste dhe Stalini është zoti i saj”. Në këtë kontekst, bashkëpunëtori më i afërt i Jugosllavisë së pasluftës dhe udhëheqjes së saj ishte shoku Stalin dhe shokët e tij nga LPK. Prej këtu, praktikat ekonomike dhe politike u morën nga Bashkimi Sovjetik. RPFJ kishte një ndarje shumë të zhvilluar të pushtetit, e cila përbëhej nga pushteti ekzekutiv, gjyqësor dhe legjislativ. Zgjedhjet zhvilloheshin në kushte e një sistemi njëpartiak. Sipas dispozitave teorike, partia ishte ajo që drejtonte shoqërinë dhe dirigjonte zhvillimin e saj. Sekretari i përgjithshëm i PKJ-së, Josip Broz Tito, njëkohësisht ishte edhe kryeministër i federatës së re, i cili do të qëndronte në atë detyrë deri në vitin 1953, kur me kushtetutën e re do të vendoset edhe një post tjetër, ai i Presidentit të federatës. Pa synuar të thellohemi më në detaje në strukturën e caktuar politike, është e lehtë të vërehet se këtu lindi shteti totalitar, pra partia dhe qëndrimet e saja ishin sinonim i shtetit.
Brendi jugosllav i socializmit rrënjët e tij i ka pikërisht në konfliktin me BRSS. Në thelb, rezoluta e Informbyrosë më shumë paraqet një akt politik, që pas saj i fsheh arsyet e hegjemonisë së lëvizjes socialiste, sesa kritikë ndaj punës së PKJ.
Konflikti Tito-Stalin do të rezultojë në mbyllje të shumta, një pamje krejtësisht e re gjeopolitike, kështu që Jugosllavia do të mbetet si një tokë e askujt, në vijën e Perdes së Hekurt.
Përplasja politike rezultoi në mënyrë të pashmangshme në formimin e një matrice të re ideologjike, e cila në vetvete duhej të ishte shumë e ndryshme nga vizioni stalinist i socializmit.
Baza e re ideologjike e PKJ
Qeveria e re jugosllave bazën ideologjike do ta gjejë duke iu rikthyer veprave origjinale të marksizëm-leninizmit. Edvard Kardelj, Vladimir Bakarić, Milovan Gjilas janë vetëm një pjesë e krijuesve të bazës së re ideologjike të Partisë Komuniste të Jugosllavisë.
“Rënia graduale e shtetit si një hyrje i një shoqërie pa klasa”
Pas diskutimeve të thella dhe të gjera, udhëheqësia formulon tezën për vetëqeverisjen e punëtorëve. Baza e kësaj teze qëndron në konceptin e Marksit dhe Leninit për rënien graduale të shtetit dhe shfaqjen e një shoqërie pa klasa dhe me këtë edhe jo represive. Shteti socialist qysh nga ndërtimi dhe themelimi i tij, duhet të synojë vetë shkatërrimin e tij. Me këtë qëndrim, në thelb, PKJ ripohoi parimet e saj themelore, duke iu rikthyer asaj që në këtë periudhë quhet “Socializmi me fytyrë njerëzore”. Ndërsa në anën tjetër gjithmonë ishte “dordoleci” Stalin.
Dallimi midis konceptit të Stalinit dhe atij Jugosllav për shtetin socialist është se teza e Stalinit është se: për të arritur shoqërinë e dëshiruar komuniste, shteti nuk duhet të vdesë dhe udhëheqjen të e merr populli, por një shtet i fortë dhe represiv, do ta çojë popullin në rrugën drejt shoqërisë komuniste. Teza e Stalinit në thelb përfaqëson një plan për një shtet policor represiv, ku ka një parti dhe një udhëheqës, dhe ky është një yll udhëzues në shoqëri. Modeli jugosllav i vetëqeverisjes është në thelb e kundërta. Nëpërmjet formimit të organizatave të punës, këshillave, organeve të ndryshme, shteti rolin drejtues gradualisht duhet t’ua dorëzojë punëtorëve. Roli i partisë dhe shtetit duhet të mbetet vetëm simbolik, i cili do të jetë vetëm një shtyllë ideologjike me rëndësi formale.
Sipas teorisë së paraqitur, asaj duhej t’i përmbaheshin çështjet ekonomike, kulturore, me një fjalë të gjitha rastet shoqërore. Jeta e jugosllavëve u përqendrua rreth tezës politike të vetëqeverisjes. Për dallim nga rastet në BRSS, nga qytetarët e Jugosllavisë kërkohej që të angazhoheshin në veprimtari të gjerë politike, përfshirje në organe të ndryshme administrative, domethënë detyroheshin të përfshiheshin në proceset politike.
Njeriu jugosllav shihej si një qenie ideologjikisht e vetëdijshme dhe e përgjegjshme shoqërore, e cila me çdo kusht duhej të përfshihej në ndërtimin e një shoqërie ideale.
Teoria ekonomike dhe praktika e vetëqeverisjes u krijua nga Edvard Kardelj, Vladimir Bakariç dhe Boris Kidriç. Kontributi i Kidriçit në këtë problem është veçanërisht i madh, sepse ai ishte personi përgjegjës për rindërtimin e përgjithshëm ekonomik të ekonomisë së pasluftës. Rëndësi të veçantë fitoi pas përplasjes me Informbyronë, kur duhej të organizohej ekonomia e re vetëqeverisëse. Boris Kidriç në “Tezat mbi ekonominë e periudhës tranzitore” do të theksojë se është e nevojshme që ligjshmëritë ekonomike objektive të prodhimit të mallrave të funksionojnë, gjatë një planifikimi të përgjithshëm të rreptë dhe përdorimit të planifikuar të akumulimit. Prodhimi i përshkruar në këtë mënyrë do të drejtohet vetëm nga punëtorët, përmes një sërë këshillash të punëtorëve. Këshilli i parë i punëtorëve u formua në fund të vitit 1949 dhe në fillim të vitit 1950 në fabrikën e çimentos Përvoborec në Solin.
Në të njëjtën periudhë, në nivelin e Jugosllavisë tashmë janë themeluar 215 këshilla të punëtorëve. Këshilli i punëtorëve sillte vendimet më të rëndësishme lidhur me funksionimin aktual dhe zhvillimin e ndërmarrjes. Një model i tillë këshillash do të bartet në çdo aspekt të jetës shoqërore. Në njëfarë kuptimi, këshillat e shtëpive që ekzistojnë edhe sot, janë një përfitim i përhershëm që ka mbetur nga kjo periudhë. Nëpërmjet kësaj politike në thelb, në praktikë shuhej shteti. Formalisht shumë i decentralizuar dhe me pushtet të gjerë për popullin, nëse shikohet në mënyrë jokritike, teoria dhe praktika vetëqeverisëse e socializmit ishte arritja më e lartë punëtore. Në çdo rast, realiteti ishte larg nga një realizim teorik ideal.
Për të kuptuar pse kishte një hendek midis teorisë dhe praktikës, duhet të merren parasysh disa aspekte të shoqërisë jugosllave të pasluftës. Paralelisht me aplikimin e vetëqeverisjes socialiste në RPFJ, vazhdonte të zhvillohej një betejë me zhvillimin e nivelit të shkrim-leximit në popullatë. Në disa rajone si Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, numri i popullsisë analfabete ishte mbi 80%. Infrastruktura dhe aspektet e prodhimit të shoqërisë ishin të pazhvilluara, ndërsa në disa rajone ekzistuese, por të vjetruara. Popullsia, e cila mezi kishte njohuri funksionale, nuk kishte njohuri në fushën e ekonomisë dhe teorisë politike, kështu që edhe pse pas kongresit të gjashtë të PKJ, partia formalisht dhe juridikisht kishte vetëm një rëndësi simbolike në zhvillimin shoqëror dhe politik, domosdo duhej të qëndronte pas secilit një hap të hedhur në jetën shoqërore. Këtë thjeshtë e kërkonin faktorët realë në shoqëri, të cilët janë përshkruar më sipër. Duhet pasur parasysh se partia nuk ka mundur të lejojë pavarësi dhe liri të plotë në vendimmarrje – dukuri që, lehtësisht mund të çojnë në rebelim dhe kritikë ndaj kryesisë së partisë. Në fund të fundit, kështu ndodhi edhe me rebelimin në Cazin të vitit 1950, ku popullsia kundërshtoi masat e vendosura. Që këtu ende ishte e paimagjinueshme dhe politikisht hap i keq që deri në fund të zbatohej ideja vetëqeverisëse.
“Shoqëria nuk ishte gati për një tranzicion të papritur drejt rënies së shtetit”
Qëndrimi i këtillë në mënyrë eklatante u vërtetua hapur me largimin e njërit prej bashkëpunëtorëve më të afërt të atëhershëm të Titos, Milovan Gjilas. Ai ishte një nga krijuesit e vetëqeverisjes, por në ngritjen ideologjike ai nxitoi në kërkimin e zbatimit të plotë të vetëqeverisjes. Në të njëjtën kohë, ai kërkoi edhe futjen e sistemit shumëpartiak dhe një sërë masash të tjera, të cilat në thelb i dhanë fund karrierës së tij politike në vitin 1954. Akuza zyrtare ishte se partia dhe shoqëria në tërësi u gjendën në rrezik të madh nga futja e anarkoliberalizmit, i cili rrezikonte të shkatërronte arritjet e deritanishme. Prapavija pas këtij eliminimi ishte se as shoqëria dhe as partia nuk ishin gati për një tranzicion kaq të papritur drejt rënies përfundimtare të shtetit, që në rastin e Gjilasit, me të drejtë mund të cilësohet si një magjepsje ideologjike e paqëndrueshme.
Kushtetuta e vitit 1963
Në periudhën në vijim, parimi i vetëqeverisjes do të thellohet dhe përmirësohet në të gjitha aspektet e tij ekonomike, politiko-administrative dhe social-kulturore. Me kushtetutën e vitit 1963, Jugosllavia do të refuzojë përfundimisht narrativën e fundit staliniste, e që ishte termi “popullor”. Shteti do të riemërohet në Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë, dhe pjesët përbërëse të tij emrit do t’i bashkëngjisin shtojcën, “socialiste”. Me këtë kushtetutë vijnë risi të shumta, ndër të cilat edhe vetëqeverisja, e cila në çdo segment bëhet bazë e Jugosllavisë dhe sistemit të saj shoqëror. Josip Broz Tito bëhet president i federatës pa kufi mandati dhe zgjerohet decentralizimi i shtetit. Kjo periudhë mund të thuhet se është më e frytshme dhe më e pasura në historinë e Jugosllavisë. Efektet e masave të marra kanë filluar të shihen në nivel social dhe ekonomik, Jugosllavia ka një rritje të fortë zhvillimi.
Nëpërmjet formimit të Lëvizjes së të Pavarurve në vitin 1961, Jugosllavia u pozicionua si një lojtar i tretë i botës, si një lloj tampon zone midis bllokut lindor dhe atij perëndimor. Fuqia politike së bashku me fuqinë ekonomike ishte në rritje. Papunësia në këtë periudhë u zgjidh shumë lehtë përmes të ashtuquajturit imigrim i fuqisë punëtore, d.m.th. largimi i jugosllavëve për punë të përkohshme jashtë vendit, që ndër të tjera çoi në krijimin e termit “gastarbajter”.
Sfida më e madhe e RSFJ-së në vitet gjashtëdhjetë ishin lëvizjet në rritje të studentëve dhe intelektualëve, kritika ndaj partisë dhe ajo që quhej “lufta me liberalizmin dhe nacionalizmin”. Ngjarja që i parapriu kësaj ishte plenumi i Brionit i vitit 1963, kur për shkak të një skandali të brendshëm partiak dhe të sigurisë, Aleksandar Rankoviq, bashkëpunëtori më i afërt i Titos dhe, sipas disave, pasardhësi i tij i mundshëm, u largua nga skena politike. Rankoviqi ishte një njeri që përmes UDB-së mbante kontroll të rreptë dhe të plotë në shtet. Pas largimit të tij u ndje sërish fryma liridashëse dhe një pjesë e madhe e drejtuesve federalë vepruan më lirshëm.
Me shpërthimin e një proteste studentore në vitin 1968, rinia drejtoi kritika të ashpra ndaj partisë me bazë marksiste. Shumë njerëz i interpretojnë këto ngjarje si një akt të fortë antikomunist, por në thelb janë e kundërta e thatë e qëndrimit të deklaruar. Duke formuar një “universitet të kuq”, studentët në thelb luftuan kundër masave jofunksionale ekonomike, burokracizimit, ndikimit të partisë, papunësisë së lartë të të rinjve. Tito e zgjidhi këtë problem në mënyrë mjaft pragmatike përmes një paraqitjeje televizive, ku deklaroi se studentët kishin të drejtë dhe partia ishte ajo që gaboi. Krahas këtij gjesti nuk u anashkalua edhe përdorimi i forcës për qetësimin e protestave. Menjëherë pas kësaj, u ndez edhe pranvera kroate dhe u bë e qartë se gjërat në federatë nuk mund të mbaheshin më sipas qasjes së vjetër centraliste. Përgjegjësit e kësaj lëvizjeje u sanksionuan, në këto spastrime të separatistëve, nacionalistëve dhe liberalëve u larguan liderë shumë të shquar partiakë.
Kushtetuta e vitit 1974
Problemet që u hapën me pranverën kroate dhe krizën ekonomike në rritje, nuk mund të qetësohen me një spastrim të thjeshtë partiak. Situata kërkonte që të hidheshin hapa më të mëdhenj e më të thellë.
“Në vend të rënies të shtetit, e drejta për vetëvendosje deri në shkëputje”
Me miratimin e kushtetutës së re në 1974, në thelb u hap një tjetër problem madhor. Gjegjësisht, me këtë kushtetutë, republikat fituan një shkallë të lartë të pavarësisë, pra fituan të drejtën e vetëvendosjes deri në shkëputje. Ndryshe nga para vitit 1974, zgjidhja sofiste e Mosha Pijades në praktikë ishte se popujt e Jugosllavisë të drejtën e tyre për vetëvendosje e kanë shfrytëzuar tashmë në Jajce në vitin 1943, kur vendosën t’i bashkoheshin federatës.
Pas këtij momenti, formohet një tablo shoqërore krejtësisht tjetër. Në të gjitha republikat, ka një rritje të nacionalizmit, i cili gjurmohet më lehtë përmes shtimit të temave të historisë kombëtare në tekstet shkollore, në kurriz të historisë së përbashkët jugosllave. Më të shpeshta janë edhe punimet artistike për këto tema.
Përveç këtyre temave socio-politike, problem shtesë do të jenë edhe problemet ekonomike.
Tashmë në fund të viteve të 80-ta RSFJ-ja kishte shteruar potencialin e saj ekonomik, nevojiteshin masa të gjera në ekonomi. Në afat të shkurtër, këto probleme u zgjodhën me huamarrje të jashtme. Tashmë në vitin 1973, borxhi i jashtëm i kalonte 4.1 miliardë dollarë dhe shkalla e papunësisë ishte 17%. Eduard Kardelj, në përpjekje për zgjidhjen e këtyre problemeve, prezantoi masën për punën e bashkuar, pra u formuan organizatat e njohura OPB – Organizatat e Punës të Bashkuar. Me këtë reformë, në bazë të gjitha ndërmarrjet u riorganizuan si organizata të punës të bashkuar, në të cilat fitimet vareshin nga investimi në fuqi punëtore. Kjo teori dhe praktikë ishte në thelb joefektive dhe solli vetëm kolaps të mëtejshëm të ekonomisë.
Përveç problemeve ekonomike tashmë në rritje, shoqëria jugosllave përjetoi një goditje tjetër. Në vitin 1979 vdiq Kardelj, krijuesi i politikave ekonomike dhe një vit pas tij, më 4 maj, vdiq krijuesi i Jugosllavisë socialiste, Marshalli Josip Broz Tito. Me vdekjen e tij, në fakt u prish lidhja e fundit që lidhte sistemin. LKJ-së, ashtu si të tjerat palët, morën përsipër detyrën të ndiqnin rrugën e Titos, “Rruga e Titos dhe harta rrugore për të ardhmen”, “Dhe pas Titos, Tito”. Në thelb, me këto klithma dogmatike, krerët e partisë donin të sillnin paqe në popullatë dhe se “puna e Titos” do të vazhdonte. Është interesante se kulti i Titos rritet në mënyrë eksponenciale menjëherë pas vdekjes së tij.
“Separatizmi dhe nacionalizmi kishin kushte pjellore për zhvillim”
Që nga fillimi i viteve të tetëdhjetë, kriza në Jugosllavi është duke u thelluar. Në fund të dekadës, borxhi i jashtëm i kaloi 21 miliardë dollarë dhe papunësia i kaloi 17%, dhe 60% e popullsisë punonin në një profesion për të cilin ose nuk kishin aftësi ose nuk ishin fare të arsimuar për atë lloj pune. Për tejkalimin e këtij problemi janë hapur kurse të shumta për rikualifikimin e punëtorëve. Problemet ekonomike në mënyrë të pashmangshme çuan në probleme politike.
Separatizmi dhe nacionalizmi në kushtet e përgjithshme të krizës, thënë thjesht, kishin hapësirë pjellore për zhvillim. Kësaj i duhet shtuar edhe fakti i inflacionit botëror, i cili rezultoi me hiperinflacion në RSFJ. Komik, por mjaft mirë, ky problem përshkruhet përmes një “proverbe” tipike nga fundi i viteve 80, e cila thotë: “Dikur blija me thes ndërsa paratë i mbaja në portofol, tani paratë i mbaj në thes ndërsa të blerat në portofol”. Reformat e Ante Markoviqit u shfaqën në këto kushte. Reformat në thelb ishin jashtëzakonisht efektive, por ato erdhën shumë vonë. RSFJ tashmë e kishte harxhuar kredibilitetin e saj politike për të ekzistuar. Perdja e hekurt kishte rënë. Me fjalë të tjera, Jugosllavia tashmë nuk kishte asnjë bazë politike apo ekonomike për të mbijetuar.
Fundi i përrallës jugosllave
Në janar të vitit 1990 u caktua kongresi i 14-të i jashtëzakonshëm i LKJ-së nën kryesimin e Milan Pançevskit. Në këtë kongres dolën në pah të gjitha kundërshtimet nacionale, politike, ideologjike dhe ekonomike. Forcimi i federatës dhe ngritja e Millosheviqit u pa vetëm si një përpjekje për hegjemoninë serbe mbi pjesën tjetër të republikave. Kushtet thjesht diktuan se “përrallës jugosllave” duhej t’i vinte fundi.
Hapi i parë drejt kësaj ishte largimi nga kongresit i delegacioni slloven, pas së cilës të njëjtën gjë e bënë edhe ai kroat edhe ai maqedonas. Me këtë LKJ-së në fakt u shpërbë, dhe meqë partia dhe shteti ishin shkrirë, shpërbërja e federatës ishte e pashmangshme. Pas katër dekadash e gjysmë ëndrra jugosllave, është kthyer në makth dhe gjakderdhje.
Në pjesën e mëparshme gjerësisht u analizuan ndryshimet politike dhe ekonomike gjatë ekzistencës së Jugosllavisë. Jo më pak e prekshme dhe interesante për t’u analizuar është shoqëria jugosllave, e cila gjatë katër dekadave u formësua në frymën e marksizmit dhe të “vëllazërim bashkimit”.
“Kushtet reale nuk lejuan realizimin e idealit socialist”
Popullsia e dalë nga një shtet tipik feudal teokratik – Perandoria Osmane, hyri në sistemin e monarkive ballkanike, të cilat edhe pse ishin thellësisht të orientuara pro-evropiane, u themeluan mbi parimin Osman. Vetëm pas 33 vjetësh, e njëjta popullsi hapëroi në rrugën e diktaturës së proletariatit, duke marshuar drejt idealeve dhe aspiratave të klasës punëtore – komunizmit. Ky koncept ishte një botëkuptim krejtësisht i ri, dhe kushtet reale nuk lejonin realizimin e idealit socialist.
Në periudhën ndërmjet dy luftërave botërore dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, një pjesë e madhe e popullsisë udhëhiqej nga ideja se “punëtorët duhet të marrin fatin e tyre në duart e tyre, sepse nuk mund të shpresojnë për ndihmë nga askund” – J. B. Tito.
Modeli i ri i të menduarit dhe të jetuarit a kombëtar, pa klasa dhe jo-fetare nuk mund të zbatohej plotësisht në këto hapësira sipas teorisë së Marksit.
Çështjet e prodhimit ekonomik nuk ishin problemi i vetëm i qeverisë së re jugosllave. Ideja komuniste, e cila duhej të shkonte drejt organizimit të shoqërisë dhe botës me një kategori të vetme – klasën punëtore, tani hyri në rrugën e krijimit të shteteve, zhvillimit të marrëdhënieve ekonomike produktive dhe forcimit të ndjenjës kombëtare të krijuar dobët. Ura bashkuese ishte e kaluara e përbashkët kryesisht nga periudha e mesjetës, miti i ripërdorur i “zgjedhës turke” dhe luftëtarëve kundër saj, por tashmë i parë përmes një prizmi të theksuar ideologjik, i cili është katastrofë për shkencën historike, ndërsa themeli më i fortë ishte lufta antifashiste dhe karakteri e vepra e liderit të shtetit. Një pjesë e madhe e këtyre themeleve, sidomos dy të fundit, u ndërtuan pikërisht nga popullsia dhe në heshtje u inkurajuan nga pushteti qendror, që në fund të shndërrohej në një lloj feje dhe simbol që do të shënonte identitetin e popullit.
Në të gjitha këto trazira u formua shoqëria jugosllave. Jugosllavët, në thelb ishin një grup popujsh me një të kaluar historike mosmarrëveshjesh dhe aspiratash të ndërsjella. Nivelimi i këtyre problemeve i arritur me presion dhe indoktrinim, pothuajse nuk dha fryt. Shumë njerëz do ta hedhin poshtë këtë tezë, por në thelb është shumë e lehtë për t’u kuptuar. Tashmë në vitet 1970, kur shtrirja e arsimit në të gjitha nivelet ishte në nivele të larta, u riaktivizuan qëndrimet e vjetra nacionaliste, u ri vizatuan kufijtë, u shkruan romane dhe u filmuan filma me përmbajtje mjaft kombëtare/nacionaliste. Kjo vjen si rrjedhojë e faktit se shoqëria jugosllave në zhvillimin e saj deri në atë pikë, nuk i ka kaluar të gjitha fazat në mënyrë të barabartë. Shkurt, shoqëria jugosllave nuk e krijoi socializmin vetvetiu, por e pranoi atë si një sistem të imponuar dhe të gatshëm, në të cilin duhej të vepronte. Duke e parë këtë, mund të shihet se përse në thelb janë hedhur hapa të paafta, shkoheshte në doktrinim përfundimtar të idesë, ndërsa baza e marksizmit është dialektika dhe kritika ndaj gjithçkaje dhe ndaj të gjithëve.
Jugosllavia e re që u krijua në seancën e dytë të AVNOJ-it ishte një ide për një Ballkan unitar, monolit dhe të pavarur. Një rikujtim dhe riaktualizim i idesë gjithmonë interesante të një Federate Ballkanike. E vetmja zgjidhje që mund të sigurojë pavarësi dhe sovranitet real në politikat! Në ekzistencën e saj, ajo u përball me një sërë problemesh të përshkruara në detaje më sipër, të karakterit ekonomik por edhe social-politik e kulturor.
Tri dekada nga shpërbërja e RSFJ-së, është një distancë e mjaftueshme për të nxjerrë një përfundim real. Federata zgjati për aq kohë sa kishte besueshmëri dhe nevojë ekonomike dhe politike. Forca bashkuese që mbajti popujt e ndryshëm nën një flamur ishte sigurisht figura karizmatike e Josip Broz Titos, i cili siguroi funksionimin e shtetit duke përdorur gjithçka dhe masa represive. Nëse kërkohet “vrasësi” i vërtetë i Jugosllavisë, duhet të shikoni disa faktorë: popullsinë, liderët, dogmën. E fundit, pra dogma, është fajtori më i madh. Kur në një territor do të ndalet reformimi, futja e përmbajtjeve të reja dhe e modeleve efektive, kur një sistem do të dogmatizohet deri në absurd, atëherë shkatërrimi është i pashmangshëm. Në momentin që absurdi u bë i paqëndrueshëm, ai pushoi së ekzistuari.
Nga ana tjetër, Jugosllavia pati një rol krejtësisht pozitiv në zhvillimin ekonomik të republikave, në ndërtimin e infrastrukturës, në shkatërrimin e analfabetizmit, me pak fjalë, e ngriti standardin e jetesës në nivel të barabartë me vendet e tjera të botës. Në planin ideologjik, ai prezantoi teorinë e vetëqeverisjes, e cila respektohet në qarqet marksiste dhe është ende një model aktual për studim dhe sendërtim. Jugosllavia, si një shtet që nuk ekziston më, la gjurmë në shumë fusha të tjera, por la një detyrë edhe për historianët modernë. Detyra ka të bëjë me faktin se ato duhet të aktivizohen sa më parë dhe të mos ideologjizohen, objektivisht të analizohen, me qëllim për të futur përvojën dhe trashëgiminë jugosllave në korpusin e njohurive dhe aftësive civilizuese njerëzore.
Vasko Giçevski
Redaktorët e Ide të zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë
Vasko Giçevski ka lindur në vitin 1997 në Manastir. Ka diplomuar në Institutin Historik të Fakultetit Filozofik në Universitetin “Shën Kirili dhe Metodi” në Shkup në vitin 2020. Ai u shpall studenti më i mirë i diplomuar i gjeneratës dhe mori çmimin “26 korriku” nga Fondacioni “Frank Manning” për sukses të veçantë në studime. Ai është i angazhuar në mënyrë aktive në studimin e historisë shoqërore të Perandorisë Osmane (Maqedonia Osmane). Ai është autor i disa punimeve shkencore të botuara në revista shkencore përkatëse dhe katër hartave digjitale-interaktive të trashëgimisë kulturore të patundshme nga periudha Osmane në Shkup dhe Manastir. Nga viti 2021 është anëtar i kryesisë së Shoqatës së Historianëve të Republikës së Maqedonisë. Ai veçohet në veprimtarinë e tij në drejtim të kërkimit, botimit dhe popullarizimit të marksizmit si filozofi dhe praktikë politike.
