„Ке се зачуди ли некој кога ке чуе како кај нас у X век живеале и држале пламени проповеди таквиа лугје, кои со своите идеи биле како претечи на општествените просветители от XVII в.?“ Вака големиот Кочо Рацин ја почнува неговата кратка расправа за богомилите напишана во 1939 година обидувајќи се да го расветли овој загонетен дел од балканската историја.
Историјата на богомилското движење, кое се појавило на Балканскиот Полуостров е предмет чие што значење во голема мера ги надминува неговите географски и историски простори. За научниците и експертите од многу различни области, богомилството нуди многу неоткриени факти и може да се спореди со неистражен рудник на злато. Така на пример, историчарите, теолозите и филозофите во богомилството можат да ги најдат едни од најинтересните примери за развојот на еден дуалистички систем на верувања и начин на живот создаден на почвата на средновековна Европа.
„Значењето на богомилството е занемарено во европската историја и култура“
Сепак, многу поранешни истражувачи, особено од Западна Европа, го занемарувале големото значење што богомилствто го имало за европската историја и култура. Така на пример, познатиот британски историчар Едвард Гибон во својата книга „Пропаста и падот на Римската империја“ богомилството го опишува со една единствена фраза: „Секта на Гностици, која што набргу исчезнала“. Меѓу либералните историчари постои и тенденцијата богомилството по својата суштина да се престави единствено како религиозно движење.
„Во Богомилството имало силна социјална компонента насочена против угнетувањето на феудалците“
Сепак, внимателната анализа на изворите покажува дека во Богомилството постоела силна социјална компонента насочена против економското и политичкото угнетување на владејачката феудална класа.
Дуалистичка онтологија на богомилството се потпирала врз две основни начела – доброто поистоветено со Бог, и лошото поистоветено со Ѓаволот.
Главната критика кон христијанството била упатувана кон црковните институции, за кои што сметале дека нема ништо заедничко со начелата на првите христијани. Богомилите имале критички однос кон богослужбите и црковните обреди, кон неморалноста на свештенството и нивното лажно посредување помеѓу верниците и Бога.
Воедно, богомилите имале критички однос и кон причесната, чинот на крштавањето, почитувањето на иконите и крстот, светите мошти, воскресението на мртвите, празнувањата на празниците, итн.
Од достапните извори може парцијално да ги реконструриаме начинот на живот и животната филозофија на богомилите.
Богомилскиот морал бил заснован врз принципите на Новиот завет. Тие воделе едноставен и скромен живот, без претензии за здобивање на материјално богатство.
Ползувањето на сопствениот труд била голема животна вредност, a живеењето на грбот на другите било критикувано. Се облекувале просто и воздржувале во исхраната. Живееле како вегетаријанци и биле и против пиењето вино. Спротивно на сфаќањата на тогашната црква, жената ја сметале за рамноправна на мажот.
Ги осудувале лагите и крадењето, а како најголем грев ги сметале убиствата на луѓето и животните.
За појавата на богомилското учење влијаеле повеќе фактори. Една од главните причини била тоа што по словенската колонизација во Македонија, македонските словенски племиња морале да водат жестоки борби со моќните Византија и Бугарија. Токму во IX и X век овие борби завршиле неуспешно и набргу македонските склавинии потпаднале под нивна управа. Византиско-бугарското освојување на Македонија коинцидирало со цврстото етаблирање на феудализмот на балканските простори.
Како резултат на тоа, голем број слободни селски општини престанале да постојат. Маса селани останале без сопственото земјоделско земјиште и без заедничките општински земји (шуми, ливади, пасишта и др.) кои биле ползувани од целата заедница. Овие општински земји станувале сопственост на световните и црковните феудални господари.
Селаните, како обработувачи на земјата, често пати не биле исфрлувани од земјата на која што дотогаш живееле, туку напротив, биле претворани од слободни во феудално зависни луѓе.
Тешката феудална експлатација влијаела на селанството да го прифати богомилското учење бидејќи преку него тие можеле да ја изразат својата класна борба. Преку богомилството, тие гледале можност за создавање братско општество, засновано врз принципите на рамноправност, социјална правда, евангелска љубов и заемна почит меѓу луѓето.
„Револтот бил насочен и против државата, која ги штитела интересите на феудалците“
Овие фактори може да се воочат преку зборовите на современикот Козма Презвитер кој во неговата „Беседа против богомилите“ пишува: „Бидејќи хулат на богатите, ги учат своите оти не треба да им се покоруваат на болјари и сметаат дека оние што му служат на царот му се одбивни на Бога и му заповедуваат на секој слуга да не работи за својот господар.“
Напоредно со порастот на византиското влијание и феудализацијата на бугарската држава, збогатеното свештенство занемарувајќи си ја својата верска и просветна должност, живеело како крупните земјопоседници. Козма Презвитер, иако доследно го брани црковниот клер, раскажува за се поголемиот број на неморални свештеници кои не си останале верни на својот даден завет дека ќе ја проповедаат и ќе живеат во согласност со божјата реч.
„Црквата имала задача да ги вкорени феудалните односи во свеста на народот“
Зацврстувањето на феудалните односи, при што на црквата и била дадена значајна задача да ги вкорени тие односи во свеста на народот, отворено наидувало на голем отпор кај населението. Тој отпор како и незадоволство од страна на најшироките и најниски слоеви на феудалната пирамида, особено бил зајакнат со појавата на различни идејни поттици. На почетокот на Х-тиот и ХI-тиот век сеуште биле силни остатоците на старите пагански традиции, особено во планинските области. Освен тоа во IX-тиот век непосредно со примањето на христијанството, на Балканскиот Полуостров се прошириле гностицизмот, манихејството, масилијанството и павликијанството кои се судриле со воспоставеното државно и црковно уредување.
Освен во Македонија, до XII век богомилското движење се раширило и добило големи размери во Бугарија, Албанија, Византија и Босна и Херцеговина.
Со својата критика на општествените нееднаквости и борбата против црковната и феудалната хиерархија, богомилството нуди интересна перспектива за проучување на социјалните движења кои се борат за правда и еднаквост.
Социјалната компонента на богомилството, изразена преку отпорот против угнетувачките структури, ја поставува оваа „ерес“ како важен феномен што вреди да се анализира за да се разбере подлабоко како идеите за социјална правда се развивале низ историјата.
Стефан Илиевски
Редакцијата на „Гласни идеи“ не нужно се согласува со ставовите изразени во колумната.
Стефан Илиевски е роден во 1991 година во градот Куманово, Република Македонија. Илиевски завршил средно училиште во неговиот роден град, а во 2010 година, тој се запишал на универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје. Во 2014 година Илиевски, со одбрана на тезата „Големата источна криза“ успешно ги завршил студиите за историја на Филозофскиот факултет, Институт за историја. Во 2015 година, се запишал на постдипломски студии на Институтот за национална историја во Скопје во групата „Балканот за време на создавањето на националните држави“. Во 2018 година, под менторство на проф. д-р Македонка Митрова, магистрирал на магистерскиот труд: „Куманово Каза во последните децении на XIX век: помеѓу урбаното и руралното“. Досега неговите придонеси биле објавени во научните списанија „Гласник на Институтот за национална историја“ и „Историја“ како и во неколку дневни весници и интернет портали. Неговото централно поле на истражување е историјата на долгиот Деветнаесетти век, поблиску специјализирана за истражување на формирањето на балканските нтации и национализми, интелектуалната и социо-економска историја на Европа во деветнаесеттиот век, геополитичките и дипломатските односи во модерната ера и др. Од 2022 година е студент на докторски студии при Институтот за национална историја – Скопје.
“A do të habitej dikush kur të dëgjonte se si këtu tek ne, në shekullin e 10-të jetonin dhe mbanin predikime të zjarrta, të cilët me idetë e tyre ishin si pararendësit e iluministëve shoqërorë të shekullit të 17-të”. Kështu i madhi Koço Racin e fillon debatin e tij të shkurtër për bogomilët e shkruar në vitin 1939, duke u përpjekur të hedhë dritë mbi këtë pjesë enigmatike të historisë ballkanike.
Historia e lëvizjes Bogomile, e cila u shfaq në Gadishullin Ballkanik, është një temë, rëndësia e së cilës në masë të madhe i tejkalon hapësirat e saj gjeografike dhe historike. Për shkencëtarët dhe ekspertët në shumë fusha të ndryshme, bogomilizmi ofron shumë fakte të pazbuluara, dhe mund të krahasohet me një minierë ari të paeksploruar. Kështu, për shembull, historianët, teologët dhe filozofët, në bogomilizëm mund të gjejnë disa nga shembujt më interesantë të zhvillimit të një sistemi besimesh dualist dhe mënyrë jetese të krijuar në tokën e Evropës mesjetare.
“Rëndësia e bogomilizmit është anashkaluar në historinë dhe kulturën evropiane”
Megjithatë, shumë hulumtues të mëparshëm, veçanërisht nga Evropa Perëndimore, e kanë anashkaluar rëndësinë e madhe që bogomilizmi kishte për historinë dhe kulturën evropiane. Kështu, për shembull, historiani i famshëm britanik Edward Gibbon në librin e tij ” Rrënimi dhe rënia e Perandorisë Romake” e përshkruan bogomilizmin me një frazë të vetme: “Një sektë gnostikësh, e cila sëshpejti u zhduk”. Ndër historianët liberalë vërehet edhe një tendencë që bogomilizmi në thelbin e tij të paraqitet si lëvizje fetare.
“Bogomilizmi kishte një komponent të fortë sociale të drejtuar kundër shtypjes së feudalëve”
Megjithatë, një analizë e kujdesshme e burimeve tregon se në të kishte një komponent të fortë sociale të drejtuar kundër shtypjes ekonomike dhe politike të klasës feudale në pushtet.
Ontologjia dualiste e bogomilizmit bazohej në dy parime bazë – të mirën e identifikuar me Zotin dhe të keqen, pra Djallin.
Kritika kryesore ndaj krishterimit është drejtuar ndaj institucioneve të kishës, të cilat ata i konsideronin se nuk kishin asgjë të përbashkët me parimet e të krishterëve të parë. Bogomilët kishin një qëndrim kritik ndaj shërbesave fetare dhe riteve kishtare, ndaj imoralitetit të klerit dhe ndërmjetësimit të tyre të rremë midis besimtarëve dhe Zotit.
Në të njëjtën kohë, bogomilët kishin një qëndrim kritik edhe ndaj kungimit, aktit të pagëzimit, respektimit të ikonave dhe kryqit, relikteve të shenjta, ringjalljes së të vdekurve, festimet e festave etj.
Nga burimet e disponueshme pjesërisht mund të rindërtojmë mënyrën e jetesës dhe filozofinë e jetës së bogomilëve.
Morali bogomil bazohej në parimet e Dhiatës së Re. Ata bënin një jetë të thjeshtë dhe modeste, pa pretendime për të fituar pasuri materiale.
Përfitimi nga mundi personal ishte një vlerë e madhe jetësore, ndërsa jeta në kurrizin e të tjerëve kritikohej. Ata visheshin thjesht dhe përmbaheshin në ushqim. Ata jetonin si vegjetarianë dhe përveçse që nuk hanin mish, ishin edhe kundër pirjes së verës. Ndryshe nga kuptimet e kishës në atë kohë, femrën e konsideronin të barabartë me meshkujt.
Ata e dënonin gënjeshtrën dhe vjedhjen, dhe vrasjen e njerëzve dhe kafshëve e konsideronin si mëkatin më të madh.
Për shfaqjen e mësimit bogomil kanë ndikuar disa faktorë. Një nga arsyet kryesore ishte se pas kolonizimit sllav në Maqedoni, fiseve sllave maqedonase iu desh të luftonin ashpër me Bizatinë dhe Bullgarinë e fuqishme. Pikërisht në shekullin e IX-të dhe të X-të këto luftime përfunduan pa sukses dhe së shpejti skllaviniat maqedonase ranë nën sundimin e tyre. Pushtimi bizanto-bullgar i Maqedonisë përkoi me etablimin e fortë të feudalizmit në viset ballkanike.
Si rezultat i asaj, një numër i madh komuna fshatrash të lira pushuan së ekzistuari. Masat fshatare mbetën pa tokat e tyre bujqësore dhe pa tokat të përbashkëta komunale (pyje, livadhe, kullota etj.) që përdoreshin nga i gjithë komuniteti. Këto toka komunale u bënë pronë e zotërive feudalë laikë dhe kishtarë.
Fshatarët, si kultivues të tokës, shpesh nuk kanë qenë të përzënë nga toka ku jetonin deri atëherë, por përkundrazi, nga njerëz të lirë u shndërruan në njerëz të varur nga feudalët.
Shfrytëzimi i rëndë feudal ndikoi që fshatarësia të pranonte mësimin bogomil, sepse përmes saj ata mund të shprehnin luftën e tyre klasore. Përmes bogomilizmit panë mundësinë e krijimit të një shoqërie vëllazërore, të bazuar në parimet e barazisë, drejtësisë sociale, dashurisë ungjillore dhe respektit të ndërsjellë mes njerëzve.
“Revolta u drejtua edhe kundër shtetit, i cili mbronte interesat e feudalëve”
Këta faktorë mund të shihen përmes fjalëve të bashkëkohorit Kozma Presviterit, i cili në “Predikimin kundër bogomilëve” shkruan: “Për shkak se blasfemojnë të pasurit, ata mësojnë të tyret se nuk duhet t’u binden djemve dhe konsiderojnë se ata që i shërbejnë mbretit, janë të padëshirueshmit të Perëndisë dhe urdhërojnë çdo shërbëtor të mos punojë për zotërinë e tij“.
Krahas rritjes së ndikimit bizantin dhe feudalizimit të shtetit bullgar, kleri i pasuruar, duke lënë pas dore detyrën e tyre fetare dhe arsimore, jetonte si pronarët e mëdhenj. Kozma Presviteri, megjithëse mbron vazhdimisht klerin kishtar, tregon për numrin në rritje të priftërinjve të pamoralshëm që nuk i kanë qëndruar besnikë zotimit të tyre për të predikuar dhe jetuar në përputhje me fjalën e Zotit.
”Kisha ka pas për detyrë të rrënjosë marrëdhëniet feudale në vetëdijen e popullit”
Konsolidimi i marrëdhënieve feudale, gjatë të cilave kishës iu dha një detyrë e rëndësishme për t’i rrënjosur ato marrëdhënie në vetëdijen e popullit, u ndesh hapur me rezistencë të madhe në popullatë. Kjo rezistencë, si dhe pakënaqësia nga shtresat më të gjera dhe më të ulëta të piramidës feudale, u forcua veçanërisht nga shfaqja e impulseve të ndryshme ideologjike. Në fillim të shekujve X dhe XI, mbetjet e traditave të vjetra pagane ishin ende të forta, veçanërisht në zonat malore. Përveç kësaj, në shekullin e IX, menjëherë pas pranimit të krishterimit, gnosticizmi, manikeizmi, masilianizmi dhe paulicianizmi u përhapën në Gadishullin Ballkanik, të cilët u përplasën me sistemin e vendosur shtetëror dhe kishtar.
Përveç se në Maqedoni, deri në shekullin XII lëvizja bogomile u përhap dhe mori përmasa të mëdha në Bullgari, Shqipëri, Bizant dhe Bosnjë e Hercegovinë.
Me kritikën e tij ndaj pabarazive shoqërore dhe luftën kundër hierarkive kishtare dhe feudale, bogomilizmi ofron një këndvështrim interesant për studimin e lëvizjeve sociale që luftojnë për drejtësi dhe barazi.
Komponenti social i bogomilizmit, i shprehur përmes rezistencës ndaj strukturave shtypëse, e pozicionon këtë “herezi” si një fenomen të rëndësishëm që ia vlen të analizohet për të kuptuar më thellë se si janë zhvilluar idetë e drejtësisë sociale gjatë historisë.
Stefan Ilievski
Redaktorët e Ide të zëshme nuk pajtohen domosdoshmërisht me pikëpamjet e shprehura në kollumnë
Stefan Ilievski ka lindur në vitin 1991 në qytetin e Kumanovës, Republika e Maqedonisë. Ilievski mbaroi shkollën e mesme në vendlindje dhe në vitin 2010 u regjistrua në Universitetin e Sh. Kirili dhe Metodi” në Shkup. Në vitin 2014, Ilievski përfundoi me sukses studimet e historisë në Fakultetin Filozofik, Instituti i Historisë, duke mbrojtur tezën e tij “Kriza e madhe lindore”. Në vitin 2015 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Institutin e Historisë Kombëtare në Shkup në grupin “Ballkani gjatë krijimit të shteteve kombëtare”. Në vitin 2018, nën mentorimin e prof. Dr. Makedonka Mitrova, ka magjistruar në temën e magjistraturës: “Kumanova Kaza në dekadat e fundit të shekullit XIX: ndërmjet urbanes dhe rulales”. Kontributet e tij deri më tani janë botuar në revistat shkencore “Glasnik i Institutit të Historisë Kombëtare” dhe “Historia” si edhe në disa gazeta ditore dhe portale interneti. Fusha e tij qendrore e kërkimit është historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë, më e specializuar në kërkimin e formimit të kombeve dhe nacionalizmave ballkanikë, historinë intelektuale dhe socio-ekonomike të Evropës në shekullin e nëntëmbëdhjetë, marrëdhëniet gjeopolitike dhe diplomatike në epokën moderne, etj. Nga viti 2022 është doktorant në Institutin e Historisë Kombëtare – Shkup.
